ئارژین دیلیکئۆنجەل
ئامەد- لەناو ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتییانەی لە تورکیا ڕوودەدەن، پرسی ئاشتی و دیموکراتی وەک یەکێک لە ئاڵەنگارییە هەرە بەرچاوەکانی بەردەم کۆمەڵگە سەرهەڵدەدات، بەتایبەتی سەبارەت بە چارەسەرکردنی پرسی کورد، کە ژنان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن و ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت.

 

دوابەدوای بانگەوازەکەی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان لە ٢٧ی شوبات و بڕیاری پەکەکە لە کۆنگرەی ١٢ی خۆیدا بۆ هەڵوەشاندنەوەی خۆی، پڕۆسەی "کۆمەڵگەی ئاشتی و دیموکراتی" لە ١١ی تەمووزدا گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، کە بە نوێنەرایەتی مەراسیمێکی فەرمیی لەناوبردنی چەک، قۆناغێکی نوێی پرۆسەی سیاسی بەخۆیەوە بینی.

 

لە چوارچێوەی ئەم پڕۆسەیەدا کە لە وەڵامی بانگەوازەکەی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان دەستیپێکرد، لیژنەیەکی پەرلەمانی لەناو پەرلەمانی تورکیا دامەزرا، یەکەم کۆبوونەوەی خۆی لە ٥ی ئاب ئەنجامدا، لیژنەکە لە ٥١ ئەندام پێکدێت، بەم شێوەیە دابەشکراوە: پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) بە ٢١ ئەندام، پارتی کۆماری گەل (جەهەپە) بە ١٠ ئەندام، پارتی دیموکرات و یەکسانی گەلان (دێم) بە چوار ئەندام، پارتی تەڤگەری ناسیۆنالیست (مەهەپە) بە چوار ئەندام، پارتی ڕێبازی نوێ (یەکێک یەڵدرم) بە سێ ئەندام ئەندامان.

 

لیژنەکە تەنها ٩ ژن لەخۆدەگرێت، چوار لە ئاکەپە، سێ لە جەهەپە، دوو لە هەدەپە، هیچ ژنێک لە لایەنەکانی دیکەوە بەشداری نەکرد، وەک پارتی تەڤگەری ناسیۆنالیست (مەهەپە)، پارتی ڕێبازی نوێ (یەکێکولوک یڵدرم)، پارتی کرێکارانی تورکیا (تورکچە)، پارتی سۆسیال دیموکرات (هەسەدە).

 

نەعمان کورتولموش، پێشەنگی پەرلەمان بە وتاری فەرمی کارەکانی لیژنەکەی کردەوە، یەکەم کۆبوونەوە تیشک خرایە سەر دامەزراندنی بناغەکان و ڕێکارەکانی ڕێکخراوەیی بۆ کارەکانی لیژنەکە کە ناوی لێنراوە "لیژنەی هاوپشتی نیشتمانی و برایەتی و دیموکراتی".

 

لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، سۆزان ئیشبیلین، پێشەنگی کۆمەڵەی ژنانی ڕۆزا، هیوای ژنانی بۆ ئەم پرۆسەیە دەربڕی و جەختی لەوە کردەوە کە ژنان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە هەوڵەکانی ئاشتیدا، چونکە دوو شەڕی هاوتەریب دەکەن: یەکەمیان بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێ و گەیشتن بە ئاشتی، دووەمیان ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو عەقڵیەتە پیاوسالارییەیە کە هەوڵدەدات ڕۆڵی خۆیان لە کۆمەڵگەدا پەراوێز بخات.

 

"ژن، لە سەرەتای کۆمەڵگەدا، سیستەمێکی دامەزراند کە هەژموون و دەسەڵاتی ڕەتدەکردەوە"

سۆزان ئیشبیلین ڕوونی کردەوە کە لایەنگری ژنان بۆ ئاشتی لە سروشتێکی مێژوویی و کۆمەڵایەتییەوە سەرچاوە دەگرێت، کاتێک سەیری ڕێڕەوی مێژوویی دەکەین بۆمان دەردەکەوێت کە هەموو شەڕەکان لەلایەن پیاوانەوە دەستیپێکردووە، هەرگیز شایەتحاڵی ئەوە نەبووین ژنێک شەڕ دەستپێبکات، چونکە عەقڵیەتی پیاو لە ڕوانگەیەکی میکانیکییەوە، لەسەر بنەمای دەسەڵات و پارە، سەیری کۆمەڵگە دەکات و بەشێوەیەکی مرۆڤایەتی بیرناکاتەوە، هەر ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی شەڕەکان بەردەوامن تا ئەو کاتەی پێشکەوتنیان لەگەڵدا دەهێنێت، بازاڕێک هەیە بۆ بەرهەمهێنانی چەک، ئەگەر شەڕ نەبوایە ئەو چەکانە لە کوێ بەکاردەهێنرا؟ ئەو عەقڵانەی چەک بەرهەمدەهێنن بەدوای قازانجی ئابووریدا دەگەڕێن لێیان و وەک سەرچاوەیەکی دەسەڵات دەیبینن، تا دەسەڵات گەورەتر بێت، زیاتر بەدوای زاڵبوون بەسەر جیهاندا دەگەڕێن و ئەم باڵادەستییەش وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بە دەسەڵات سەیر دەکرێت.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، لەلایەکی دیکەوە ژنان چەک دروست ناکەن و بەدوای دەسەڵاتدا ناگەڕێن، بەڵکو سەر بە سیستەمێکی کۆمەڵایەتین کە لە سەرەتای کۆمەڵگەدا لەسەر بەهاکانی یەکسانی و هاوبەشی دامەزراون، دوور لە هەژموون، لەم ڕوانگەیەوە ژنان هەمیشە لە دیوی ئاشتیدا بوون، خەباتێکی دووانەی دژی شەڕ و دژ بە عەقڵییەتی پیاوانە، لە بەرگریکردن لە ئازادی و بوونی تاکەکەسی خۆیان.

 

لە ڕیزەکانی بەرەی دژە شەڕدا

سۆزان ئیشبیلین جەختی لەوە کردەوە کە ژنان ڕۆڵی پێشەنگیان بینیوە لە چارەسەرکردنی پرسی کورد لە ڕێگەی ئاشتیانە، ئاماژەی بەوەدا کە ئەوان هەمیشە لە پێشەنگی خەباتی ئاشتیدا بوون، وتی: هەرچەندە دەسەڵاتداران دەستەواژەی ‘تورکیا بەبێ تیرۆر’ بەرەوپێش دەبەن، بەڵام ئێمە ئەم دەربڕینە قبوڵ ناکەین، ئێمە ئەم قۆناغە بە ‘پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی’ ناودەبەین، ژنانیش ئەوانەن کە ئەم ڕێگایە بەڕێوەدەبەن، ئەوان بە هەموو وزەی خۆیانەوە کاردەکەن بۆ بونیادنانی ئەو ڕێکخراوەی کە بناغەی کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی پێکدەهێنێت، چونکە ئاشتی بەبێ کۆمەڵگەیەکی ڕێکخراو بەدی نایەت.

 

لەدایک بوونی هیواێەکی نوێ بۆ ئاشتی

سۆزان ئیشبیلین ئاماژەی بەوەدا کە هیوایەکی نوێ بۆ ئاشتی لەدایک بووە، ئەم قۆناغە دەتوانێت دەرگا بۆ چارەسەرکردنی زۆرێک لە کێشەکان بکاتەوە، ئەگەر ئاشتی بەردەست بێت، ژنان دەیانەوێت بە ئازادی لەم پرۆسەیە دەربچن.

 

جەختی لەوە کردەوە کە ئەو عەقڵیەتە پیاوسالارییەی کە دان بە بوونی ژندا نانێت، جێگەی قبوڵکردن نییە، ژنان ئاواتەخوازن لەڕووی ئابووری و تاک و فیکریەوە ئازاد بن، دەیانەوێت بەهرەمەند بن لەهەموو ئەو مافانەی کە بە پیاوان دراوە، ژنان هەوڵی بەرچاویان داوە بۆ ئاشتی، چ لەم قۆناغەدا و چ پێشتریش، کۆبوونەوەیان لەگەڵ لایەنە جیاوازەکان ئەنجامداوە، بەشداری ڕێپێوان و چالاکییەکانیان کردووە، کاریان لەسەر ڕێکخستنی کۆمەڵگە کردووە، ئەم هەوڵەی ژنان ئەوەیە کە پرۆسەکە بەرەو سەرکەوتن دەبات، دەسەڵاتداران چەندین ساڵە هەوڵ دەدەن کۆمەڵگە وەڵام نەداتەوە، بەڵام ژنان لە ڕێگەی چالاکیەکانیانەوە ئەم وەستانەیان شکاندووە، ئەگەر ئەمڕۆ باسی ئەم پرۆسەیە بکەین ئەوە دەرئەنجامی خەباتی ژنانە.

 

نەبوونی هاوسەنگی ڕەگەز مەترسی لەسەر متمانەی پرۆسەی ئاشتی دروست دەکات

سۆزان ئەشبیلین تیشکی خستە سەر گرنگی پێکهێنانی لیژنەی پەرلەمان و ئەنجامدانی یەکەم کۆبوونەوەی، بەڵام ڕەخنەی لە لاوازی نوێنەرایەتی ژنان گرت، وتی: لیژنەکە لە ٥١ ئەندام پێکدێت، کە تەنیا ٩ ئەندامیان ژنن، کە نوێنەرایەتی ١٧.٥% دەکات، ئەم ڕێژەیە دەبوو ٥٠% بوایە، ئایا ئاشتییەک کە بە عەقڵێکی پیاوسالاری دروستکراوە دەتوانێت خزمەت بە بەرژەوەندیی هاوڵاتی بکات؟ ئایا کاریگەر دەبێت لە بێدەنگکردنی دەنگی هێزە چەکدارەکان؟ بەڵێ ئێمە گەشبینین بە پڕۆسەکە، بەڵام باڵادەستی پیاوان لە هەوڵەکانی پەیوەست بەم هیوایە نیگەرانی ڕەوا دروست دەکات.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، هیوادارین نیگەرانییەکانمان ناڕەوا بن، بەڵام کاتێک پیاوان ئەوانەن کە شەڕیان دەستپێکردووە، باڵادەستییان لە لیژنەیەکدا کە باس لە ئاشتی دەکات، پرسیار لەسەر ڕاستی ئەم ئاشتییە دروستدەکات.

 

داواکاری ژنان لە پرۆسەی ئاشتیدا

پێداچوونەوەی بە خواستەکانی ژنان کرد بۆ پرۆسەی بەردەوام، جەختی لەسەر پێویستی هەنگاوی بەپەلەی دیموکراتی کردەوە، وتی: دەبێت هەموارکردنەوەی یاسایی بکرێت، قسەکردن لەسەر 'تورکیایەکی بێ تیرۆر' ئەو ڕاستییە پشتگوێ دەخات کە بەناو تیرۆر لە بۆشاییدا سەریهەڵنەداوە، بەڵکو دەرئەنجامی نەدۆزینەوەی چارەسەرە بۆ پرسی کورد، کێشەکە بەبێ چارەسەرکردنی هۆکارەکانی چارەسەر ناکرێت، دەبێت مافی کورد بۆ زمانی دایکی و کولتوور و پەروەردەی خۆی مسۆگەر بکرێت، دەبێت لیژنەکە بە پێی زمانێکی دایکی و کولتوور و پەروەردە کار بکات، تێگەیشتنێک کە باوەڕ بە دیموکراتی و یەکسانی دەکات و ئەمەش ئەوەیە کە ئێمە چاوەڕێی دەکەین لێی ئەگەر ئەو هۆکارانە چارەسەر نەکرێن کە لە ڕابردوودا بوونەتە هۆی دروستبوونی شەڕ، ڕەنگە ئاشتی کە لەسەر پرسەکانی دیکە بونیاد نراوە زۆر نەخایەنێت و ئەمەش ئەوەیە کە ئێمەی نیگەران دەکات.

 

خەباتێکی دووانەی بۆ دیموکراتی و یەکسانی

سۆزان ئیشبیلین ئاماژەی بەوەدا کە چەوساندنەوەی ژنان و پەرەسەندنی توندوتیژی بەرامبەریان بە درێژایی مێژوو لە سیستەمێکی نادیموکراتیەوە سەرچاوە دەگرێت، نایەکسانی ڕەگەزی یەکێکە لە بەربەستە دیارەکانی گەیشتن بە دیموکراتی، ئەقڵیەتێک هەیە کە سیستەمەکە دروستی کردووە، ڕۆڵی تایبەت بە ژن و پیاو دیاری دەکات، بە ژن دەوترێت 'تۆ دەبیتە خزمەتکار'، لە کاتێکدا بە پیاوان دەوترێت 'تۆ ئەو کەسە دەبیت کە ژنان بەڕێوەدەبەیت.' ئەمە سیستەمی کۆمەڵایەتیی هەبووە، ناتوانین لە ڕۆشنایی ئەم ئاستە لە جیاکارییەوە باسی دیموکراتی بکەین.

 

دووپاتی کردەوە کە دەبێت پرسی ژنان هاوتەریب لەگەڵ کێشە کۆمەڵایەتییەکاندا چارەسەر بکرێن، دیموکراتی لە کۆمەڵگەیەکدا نییە کە ژنان لەلایەن پیاوانەوە حوکمڕانی بکرێن، هەروەها ئاشتی لە دیموکراتییەکی وادا نییە، ژن و پیاو هێزی دینامیکی کۆمەڵگەن و ئەگەر یەکێک لە هێزەکان ئەویتریان چەوساندەوە، ئەوا ناتوانین باسی ئاشتی نێوان دوو ڕەگەزی ناکۆک بکەین، سەرەتا دەبێت ئاشتبوونەوە بکەن، بەدرێژایی مێژوو، ژنان درکیان بە پێگەی کەمبوونەوەی خۆیان کردووە، هێزی خۆیان دۆزیوەتەوە، خۆئاگاداربوون و وتوویانە: چیتر ملکەچی نابین، ژنان چیتر ئەو ڕۆڵە کۆمەڵایەتیانە قبوڵ ناکەن کە بەسەریاندا سەپێنراوە، ئەگەر ئەم گۆڕانکارییە ڕوونەدات، گەیشتن بە ئاشتی لە نێوان ڕەگەزەکاندا ئەستەمە.