سنە 

 

عادیلە خانم یەکێکە لە ژنە بەناوبانگەکانی کوردستان. ڕۆڵی گرنگی لە بوارەکانی کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووریدا هەبووە. لە زۆرێک لە شەڕەکانی مێژوودا پێشەنگ بووە.

 

ڕۆژی ١٤ی تشرینی دووەم، بە ڕێبەرایەتی حەسەن گۆران و بە هاوکاری کۆمەڵەی ئاڵا مەراسیمێک بۆ بەبیرهێنانەوەی عادیلە خانم بەڕێوەچوو. لە مەراسیمەکەدا ژنانی ڕۆشنبیری شاری سنە ئامادەی بوون، مەراسیمەکە بە خولەکێک بێدەنگی بۆ شەهیدان لە هۆڵی ڕۆشنبیری شارەوانی بەڕێوەچوو.

 

"زۆر ژن هەن ناویان نادیارە"

سەلما سەعدی، بەرپرسی زانکۆ و وانەبێژ و لێکۆڵەری ئەدەبی کوردی و فارسی باسی لە عادیلە خانم کرد و وتی: دوو هۆکار هەن کە وا لە ژنانی کاریگەر دەکەن، شێوازی پەیوەندیکردنیان و ئیرادەیان، لە کوردستان و ئەم شارەدا ژمارەیەکی زۆر ژن هەن کە ناویان نادیارە، بۆ نموونە شەریفە بۆبان.

 

"بە ڕێزەوە یادیان بکرێتەوە"

سەلما سەعدی باسی لە هاتیجە حیکمەتمرنش کرد، کە یەکەم ژنە کە خۆبەخشانە پۆستێکی لە خوێندنگە ئەهلییەکانی شارەکەدا وەرگرتووە و وتی: لە ساڵانی ڕابردوودا ژنان لە دژی هێزە تاریکەکان و دەوڵەتە ستەمکارەکان و بیرۆکەی پاشەکشەکارانە وەستاونەتەوە، دەستبەرداری هەموو خەونەکانیان و تەنانەت ژیانی خۆیان بوون بۆ ئەوەی وڵاتەکەیان لە تاڵان ڕزگار بکەن. یادیان بە زیندووی بمێنێتەوە لەگەڵ ڕێزدا.

 

"ئەو کەسێکە زۆر کەم لەبارەیەوە وتراوە"

نووسەر و خاوەنی دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی گۆران و ڕێکخەری مەراسیمەکە حەسەن گۆران ڕایگەیاند: هەموو ئەو شتانەی ئەمڕۆ هەمانە قەرزاری ئەو کەسانەن کە گیانیان بەخت کرد بۆ وڵاتەکەمان، ئەدەب و هونەر و مۆسیقا و هەموو شتێک بەرهەمی قوربانیدانی شەهیدانن.

 

حەسەن گۆران، کە لە هەڵەبجە و شارەزوور لێکۆڵینەوەیەکی بەرفراوانی لەسەر عادیلە خانم کردووەو وتی: کاتێک زیاتر لێکۆڵینەوەم لەسەر کرد، وێنەیەکی جیاوازم بینی، ئەو کەسێکە زۆر کەم باسی لێوە کراوە.

 

"ژنێک پێشەنگ بوو"

باقر پیری، مێژوونووس و توێژەر و مامۆستای زانکۆ وتی:  لە ساڵی ١٨٥٠ دوای ڕووخاندنی کۆشکی بابان لە ناوچەی شارەزووری شاری سلێمانی، زۆربەی بنەماڵەی بابان بڵاوبوونەوە بۆ ناوچە جیاجیاکانی کوردستان، بنەماڵەی ساحیپقر کە بنەماڵەی عادل خانیمە یەکێکیان بوو، کۆچیان کرد بۆ شاری سنە بەرەو سەرەوە و کاریگەری ئەدەب و مێژوو و کولتووری شارەکە بوو، هەرچەندە کۆمەڵگەی کوردستان بە کۆمەڵگەیەکی پیاوسالاری ناسراوە، بەڵام ژنانی وەک عادیلە خانم لە پیاوان دوا نەکەوتبوون، بەڵام لەوەش پێشکەوتووتر بوون.

 

لە سەرەتای سەدەدا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت کوردستان لەژێر کاریگەری ژیانێکی کۆچبەریدا بوو، لە سەردەمێکدا کە دەسەڵات بە ئەسپ و چەک پێناسە دەکرا، عادیلە خانم بە هەوڵی خۆی هاتە پێشەوە. ناکۆکی بنەماڵەیی یەکلایی دەکردەوە، هەموو کاسبکار و زانایانی سنە لە کایەی کۆمەڵایەتیدا کۆدەکردەوە و بازاڕێکی لە هەڵەبجە دامەزراند، هەوڵەکانی یارمەتی هەڵەبجەیان دا کە بە تێپەڕبوونی کات فراوانتر بێت و ببێتە شار. ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەروەردەکردن و لە گەشەپێدانی ناوچەکەدا.

 

ساڵی ١٩٠٩ دوای کۆچی دوایی عوسمان پاشا، عادیلە خانیم هاتە ناو گۆڕەپانی سیاسی. لەو کاتەدا کە شێخ مەلیک حوکمڕانی سلێمانی دەکرد، ئینگلتەرا ڕۆڵی پێشەنگی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بینی و ئێران و عوسمانییەکان هەوڵیان دەدا دانیشتووانێک لە کوردستان دابمەزرێنن. لەو ماوەیەدا عادل خەنیم لە پەیوەندی نێوان ئێران و ئینگلتەرادا قسەی هەبوو. عادیلە خانم وەک گەورەترین ئەندامی بنەماڵەی جاف تەنها بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی و پێشگرتن لە شەڕ و ململانێ پەیوەندییە سیاسییەکانی پاراستووە.

 

"عادیلە خانم هاوسەنگی لە ناوچەکەدا دامەزراند"

باقر پیری لە درێژەی قسەکانیدا وتی: لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەمدا ئێران لە ژێر دەسەڵاتی ئینگلیز و ڕووسەکاندا بوو، لە سەردەمێکدا کە دوژمنانی کورد زۆر بوون، عادیلە خانم، لە سایەی ڕێوشوێنەکانیدا، هاوسەنگییەکی لە ناوچەکەدا دامەزراند، بەم شێوەیە نەک هەر ناوچەکە، بە تایبەت هۆزی جاف، نەک هەر لە شەڕ و گرژی دوور کەوتەوە، بەڵکو لە هەمان کاتدا پڕۆسەی گەشەپێدان بەردەوام بوو.