فادیا جومعە

بەیروت - مشتومڕێکی یاسایی لەم دواییانەدا لوبنانی گرتەوە، لە ژێر ڕۆشنایی ئەو ئاڵەنگاری و قەیرانانەی ڕووبەڕووی وڵات دەبێتەوە، پرسی دوورخستنەوەی ژنان لە بەشداریی کارا لە ژیانی سیاسیدا هاتۆتە ئاراوە  ئەمە دەیانخاتە پێگەیەکی پەراوێزییەوە لەناو هاوکێشەیەکی سیاسیدا کە هەمەچەشنی و دادپەروەری تێدا نییە.

 

چینی سیاسی لە لوبنان زۆر کاردەکات بۆ چەسپاندنی بوونی خۆی لەسەر بنەمای پشکی تائیفی و ئایینی، لە دوای ڕێککەوتنی تایف لە ساڵی ١٩٨٩ەوە، لوبنان شاهیدی هیچ پێشکەوتنێک لە پێکهاتە سیاسییەکەیدا نەبووە، جگە لەوەش جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی تایف بە شێوەیەکی هەڵبژێردراو بووە، خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی خۆی کردووە، ئەمە بووەتە هۆی بەردەوامبوونی نادادپەروەری کە بەردەوام کاریگەری لەسەر ئەو هاوڵاتیانە هەیە، پابەند نین بە گروپێکی تائیفی یان گروپێکی ترەوە، بنەمای کۆتا کەسانی شایستە لە بەرژەوەندی ئەوانەی پەیوەستن بە سەرکردە تائیفییەکانەوە پەراوێز دەخات، جگە لەوەش سروشتی ئەم سیستەمە ژنانیش بەدەر دەکات، بەمە بنەماکانی دادپەروەری و یەکسانی نکۆڵی دەکات.

 

هاوتەریب لەگەڵ ئەم مشتومڕە یاساییە، پرسیاری هاوشێوە سەبارەت بە ڕۆڵ و پێگەی ژنان لە هەر چاکسازییەکی سیاسی پێشبینیکراودا سەرهەڵدەدەن، ئایا بەڕاستی دەرگاکانی بەشداری سیاسی بەڕوویاندا دەکرێتەوە، یان سیستەمی هەنووکەیی بە پەراوێز دەیانهێڵێتەوە، لە هاوکێشەیەکدا کە دادپەروەری بەرامبەر فرەچەشنی نەکات یان دان بە دادپەروەری ڕەگەزیدا نەنێت؟

لە ژێر ڕۆشنایی ئەو مشتومڕەی کە ئەم پێشنیازە سەریهەڵدا،نەدا ئەیوب، ڕۆژنامەنووس و چالاکوانی سیاسی  شیکارییەکی گشتگیری پێشکەش کرد سەبارەت بە ڕاستەقینەی و ڕەهەندەکانی و کاردانەوەکانی لەسەر ڕاستی سیاسی و نوێنەرایەتی لە لوبنان، بەتایبەتی بۆ ژنان.

لە پێشبڕکێی سیاسی

سەبارەت بە کاتی پێشکەشکردنی ئەو دوو پڕۆژەیاسایە، نەدا ئەیوب، چالاکوان وتی: ئەم پێشنیازە لە چوارچێوەی پێشکەشکردنی سیاسیی نێوان هێزە ڕکابەرەکاندا هات، هەروەها لە وەڵامی ئەو کوتلە سیاسییەی کە بانگەشە بۆ پێویستی جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکانی تایف دەکات، کە بەکارهێنانی هێز و هەڵگرتنی چەک سنووردار دەکات بۆ دەوڵەت، وەک لە ڕێککەوتنەکانی تایفدا هاتووە، ئەم یاسایە وەک وەڵامێک بووە، کە دەڵێت تەیف؛ لیستی خواردن نییە کە هەر لایەنێک بتوانێت ئەوەی پێی خۆشە هەڵیبژێرێت، یاسای هەڵبژاردنەکان کە ناوچەی گەورەی تێدایە دەتوانێت یەکێک بێت لە باشترین یاساکانی هەڵبژاردن، بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەرییەکانی لەسەر هەڵسوکەوتی ئەو کاندیدانەی کە ناچارن وتارێکی نیشتمانی گشتی بگرنەبەر، نەک وتارێکی تەسک و ناوچەیی.

 

هەنگاوێکی چاکسازیخوازانە

سەبارەت بەوەی کە ئایا نوێنەرایەتی ڕێژەیی هەنگاوێکی ڕیفۆرمیستی ڕاستەقینەیە یان نا، ڕوونیکردەوە، "لە بنەڕەتدا ناساندنی نوێنەرایەتی ڕێژەیی هەنگاوێکی چاکسازیخوازانەیە، ڕێگە بە نوێنەرایەتیی هەمەچەشن و ڕێگریکردن لە قۆرخکردنی لەلایەن لایەنە گەورەکانەوە، بەڵام نوێنەرایەتی ڕێژەیی وەک لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٢دا پەسەندکرا، بۆ نموونە، باشترین نییە، بە تایبەت لەگەڵ پەسەندکردنی ئەوەی کە پێی دەوترێت دەنگی ئیمتیازات، بەڵام ئەوە ئەو ڕاستییە نکۆڵی ناکات کە ئەو یاسایەی هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییە لەسەر بنەمای ئەو یاسایە بەڕێوەچوو، هەرچەندە یاسایەکی تێکەڵ بوو کە تایبەتمەندی نوێنەرایەتی ڕێژەیی و زۆرینەیی تێکەڵ کردبوو، بەڵام تا ئێستاش باشترە لە یاسا زۆرینەییەکان کە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا پەسەندکراون.

 

سەبارەت بە ڕاستی پڕۆژەکە وەک خاڵی هاتنە ژوورەوە بۆ چاکسازی ئاماژەی بەوەدا، "ناساندنی ڕەشنووسی یاساکە لە خۆیدا ڕاستی نییە، هەربۆیە هەر باسێک لە چاکسازیی سیاسی و نوێنەرایەتی لە قۆناغی ئێستادا لە ڕێگەی هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە توانای نییە، بەڵام ئەگەر پێشنیازەکە لە مانۆڕێکی سیاسیی تەنیاوە بگۆڕێت بۆ پێشنیازێکی ڕاستی، دەکرێت بە هەنگاوێکی چاکسازیخوازی هەژمار بکرێت ئەگەر بەبێ شێواندن جێبەجێ بکرێت کە کەم دەبێتەوە، گرنگییەکەی لە ڕووی نوێنەرایەتییەکی باش و ڕەهەندی نیشتمانی ڕەشنووسی یاسا پێشنیار کراوەکە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "ئامرازەکانی دواخستنی چارەسەرکردنی دۆسیە پێکهاتەییەکانی ناو سیستەمی لوبنان زۆرن، دەسەڵاتدارانی دوای تایف لەگەڵ هەموو ئەو هێزە سیاسییانەی سەرکەوتوون بۆ دەسەڵات، خوویان گرتووە بە دواخستنی هەر چاکسازییەکی ڕاستی، ئەوان پەلەیان کردووە بۆ پێشەوە، نایانەوێت هیچ کام لەو دەستکەوتانەی دوای تایف بەدەستیان هێناوە لەدەست بدەن، بەڵکو هەمیشە هەوڵی ئەوە دەدەن بە هێز حوکمڕانی بکەن، لە ئەنجامدا ئەم وڵاتە هەمیشە توانیویانە هەر چاکسازییەکی ڕاستی هەیە دوای بخەن، شایەتحاڵی دابەشبوونێکی ڕاست و گرژی سیاسی بوو کە دەبێتە هۆی گرژیی تایفی.

 

هێزەکانی گۆڕانکاری

سەبارەت بە سەرهەڵدانی چینێکی سیاسی نوێ، ئاماژەی بەوەشکرد، "باوەڕناکەم لە ئایندەیەکی نزیکدا لوبنان شایەتحاڵی لەدایکبوونی چینێکی سیاسی نوێ بێت، ڕەنگە شاهیدی بەشداریکردنی ڕووخساری نوێ یان هێزی نوێ لە حکومەتدا ببین، وەک ئەوەی پێی دەوترێت 'هێزەکانی گۆڕان'، کە ١١نوێنەریان بەرهەمهێناوە، هەروەها چینێکی سیاسی نوێ لەسەر خۆیان پێک ناهێنن.

 

سەبارەت بە ترسی ئەوەی ئەنجومەنی پیران ببێتە ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی تایفەگەری، ئەو ڕایگەیاند، "هەموو شتێک لە لوبنان دەتوانێت ببێتە ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی تایفەگەری، هیچ پەرلەمانێک بە بێ گوێدانە ناو و فۆرمەکەی، ناتوانێت هێزە سیاسییەکانی ئێستا بگۆڕێت بۆ هێزی نەتەوەیی و ناتایفەگەری، ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی وڵات، کولتووری زاڵ لە نێو پێکهاتەکانیدا، نەبوونی هاوبەش و متمانە، نیگەرانییەکی نیشتمانی یەکگرتوو، یان پرسێک کە لوبنانییەکان دەتوانن لە دەوری یەکبگرن”.

سیستمی ڕێژەیی

سەبارەت بە بەشداری ژنان لە ژیانی سیاسی لەژێر سیستمی ڕێژەییدا ئاماژەی بەوەدا کە "سیستەمی ڕێژەیی، بە سروشتی خۆی، ڕێگە بە نوێنەرایەتیکردنی هەمەچەشنتر دەدات، هەروەها پێویست ناکات کاندیدێک سەر بە پارتێکی سیاسی گەورە بێت، ئەم یاسایە هەردوو کاندیدی ژن و پیاویش دەگرێتەوە، بۆیە هەلێک هەیە بۆ کاندیدی ژن لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا، سوود لە سیستمی ڕێژەیی وەربگرن، وەک ئەوەی لەگەڵ پەرلەمانتارانی پۆلا یەعقوبیان، حەلیمە قەعقور، سینتیا زرازیر و نەجات سەلیبا ڕوویدا.

 

سەبارەت بەو هەنگاوانەی کە لە کۆمەڵگەی مەدەنی و بە تایبەتی ژنان و چالاکوانان دەخوازن بۆ کاریگەریکردن لەسەر ئەم مشتومڕە یاسادانانە، ئەو ڕوونیکردەوە، با لەو پێشمەرجە دەست پێبکەین کە ژنان لە وڵاتەکەماندا چەندە بە زەحمەت کار بکەن، هەرچی لە توانایاندا بێت لەسەر ئاستی زانستی و کولتووری و کۆمەڵایەتی بیکەن، تەنها ئەوان نین کە کۆنترۆڵی کاریگەرییەکانیان لە کۆمەڵگەدا بکەن، ئێمە لە کۆمەڵگەکاندا دەژین کە هێشتا بە بیرۆکەی کاردانەوە، سترێیۆتایپی سەبارەت بە ڕۆڵی پیاوان و ژنان، ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ کولتوری دەسەڵاتدار، کە سەرەڕای ئەو ئەزموونە گەشاوەی ژن کە لەم بوارەدا بینیویەتی، کولتووری گشتی مەیلی بۆ ڕۆڵی چەقبەستوو هەیە، لەوانەش ئەو باوەڕە کە جیهانی سیاسەت بۆ پیاوان دروست بووە بە پێچەوانەوە، ژنان دەبێ بەردەوام بن لە تێکۆشان بۆ دەستبەسەرداگرتنی مافەکانیان، چەسپاندنی دادپەروەری لە نێوان خۆیان، پیاوانیش لە کۆمەڵگە و ژیانی گشتی و ژیانی کەسیدا زیرەکانە خستنەڕووی پرسەکان و گفتوگۆکردنیان بە قووڵی، لەسەر بنەمای ڕێبازە هاوشێوەکانی هەرێمەکەمان، و دوورکەوتنەوە لە پێشبینیکردن و بێ بایەخکردنی پرسەکان.

 

چاکسازی بەبێ یەکسانی جێی متمانە نییە

لە کۆتاییدا، لە ژێر ڕۆشنایی ئەو مشتومڕەی ئێستای دەوروبەری هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتوو، دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە هەر باسێک لە یاساکانی هەڵبژاردن یان پێکهاتە یاسادانانەکان بە ناتەواوی دەمێنێتەوە، مەگەر ڕەهەندێکی یەکسانی ڕەگەزی لەخۆ بگرێت، چاکسازی ڕاستەقینە تەنها بە میکانیزمی دەنگدان یان پێکهاتەی ئەنجومەنەکان ناپێورێت، بەڵکو بە توانای سیستەمەکە بۆ نوێنەرایەتیکردنی هەموو گروپەکان، بە ژنانیشەوە، نەک وەک ڕازاندنەوەی هێمای، بەڵکو وەک هاوبەش لە بڕیاردان، سەرەڕای قووڵی ئاڵەنگاریەکانی پێکهاتەیی، ئەمە ئەوەمان بیردەخاتەوە کە خەباتی ژن دەبێت لە دڵی هەر شەڕێکدا بۆ دادپەروەری سیاسی و کۆمەڵایەتی بمێنێتەوە.