ئەسما فەتحی

 

قاهیرە- کۆمەڵێک بەربەست لە ڕێگەی گەیشتن بە دادپەروەری کەشوهەوا وەستاون، ژمارەیەکی زۆر لە پرسەکان پێویستیان بە ڕەچاوکردنی ڕاستەقینە هەیە. لەوانە مافی وڵاتانی تازەپێگەیشتو بۆ پشتگیریکردن لە گونجاندنیان لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا کە کاریگەری دەردانی گازی ژەهراوی لە وڵاتانی پێشکەوتووتر لە دەیەکانی ڕابردوودا بووە. ئەمەش پێویستی بە وەرگرتنی بەرپرسیارێتی و بەشداریکردنی ڕاستەقینەی هاوڵاتیان هەیە بۆ دەستەبەرکردنی مانەوەی بەکۆمەڵ.

 

ژنان لەو گروپانەن کە زۆرترین کاریگەری ئەم گۆڕانکاریانەیان لەسەرە، چونکە ڕووبەڕووی بارگرانی زیاتر دەبنەوە، لەوانەش ڕۆڵی کۆمەڵایەتی و ئابووری لەناو خێزان و دەرەوەی خێزان. ئەمەش وایان لێدەکات زیاتر پێویستیان بە بەشداریکردن بێت لە سیاسەتە نێودەوڵەتییەکان کە ئامانجیان بەدەستهێنانی دادپەروەری کەشوهەوایە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئامادەیییان بەرامبەر بە چەندین جۆری توندوتیژی ڕەگەزی، جگە لەو بارگرانییانەی کە لە ئەنجامی گۆڕانکارییە لەناکاوەکانی ژینگەدا هەڵدەگرن.

 

ڕێگای نێودەوڵەتی بۆ گەیشتن بە دادپەروەری کەشوهەوا

ڕیهام حلمی، بەڕێوەبەری ناوەندی Enviro x بۆ گەشەپێدان و چارەسەرەکان و ئەندامی ئەنجومەنی سیاسەتی نێودەوڵەتی گۆڕانی کەشوهەوا لە کۆڕبەندی خۆراکی جیهانی ڕایگەیاند، دادپەروەری کەشوهەوا بنەمای ڕێککەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکانە بۆ گۆڕانی کەشوهەوا.

 

هەندێک وڵاتی پیشەسازی بڕێکی زۆر لە سووتەمەنی بەردینی بەکاردەهێنن، جگە لە ئاسن، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی بڕێکی زۆر لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، لە بەرامبەردا دەبێتە هۆی گۆڕانی کەشوهەوا. هەر لەبەر ئەمەشە ڕێکەوتنەکان بۆ دەستەبەرکردنی مافی ئەو وڵاتانە دادەڕێژرێن کە بەشدار نەبوون لەم قەیرانەدا بەڵام کاریگەرییان لەسەر بووە، لەوانە وڵاتانی تازەپێگەیشتو و کەم پێشکەوتوو.

 

دووپاتی کردەوە کە دادپەروەری کەشوهەوا بە واتای دابەشکردنی سامان و بەرپرسیارێتی بەشێوەیەکی دادپەروەرانە، بەرپرسیارێتیەکە دەکەوێتە ئەستۆی وڵاتانی پێشکەوتووی ئابووری و تەکنەلۆژیا بۆ پاڵپشتیکردنی وڵاتانی کەم پێشکەوتوو، هەروەها ئەوانەی هێشتا لە گەشەکردندان، بەهۆی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، لەوانە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، تێکچوونی خاک، دابەزینی کوالێتی بەروبووم، و بڵاوبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان بەهۆی زریان، لافاو و پرسەکانی تر.

 

 

گەیشتن بە دادپەروەری کەشوهەوا

 

ڕیهام حلمی ڕوونیشیکردەوە، دادپەروەری کەشوهەوا بۆ ئەو وڵاتانەی کە بەشدارییان لە قەیرانی کەشوهەوادا نەکردووە زۆر شت لەخۆدەگرێت، لەوانە پاڵپشتی دارایی بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا بگونجێنن، زیانە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی دەرەنجامی ئەو وڵاتانە تێپەڕێنن.

 

پێی وایە گرنگییەکی زۆری هەیە کە کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و کاریگەرییەکانی لەسەر هاوڵاتیان لەبەرچاو بگیرێت، جگە لە کارکردن بۆ تێکەڵکردنی ئەم پێکهاتانە لە پرۆسەی بڕیاردان بەو پێیەی دەنگێکی بنەڕەتی و لایەنگری ئەو سیاسەتانەن کە وەڵامی ئەو گۆڕانکاریانە دەدەنەوە کە بەسەریاندا دێت.

 

جەختی لە پێویستی پێداچوونەوە بە سیاسەتە نێودەوڵەتییەکان و تێکەڵکردنیان لە چوارچێوەی ناوخۆییدا کردەوە، جا لە ڕێگەی یاسا یان ئەنجومەنی یاسادانان و ناوخۆییەوە بێت، بۆ هەنگاونان بەرەو دادپەروەری کەشوهەوا.

 

وەک بەشێک لە ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵ، نوێنەرایەتی کۆمەڵێک گەنجی ناوخۆیی و ناوچەیی دەکات کە کار لەسەر پێشکەوتنەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لە سیستەمی خۆراکدا دەکەن، لەوانە کشتوکاڵ، دروێنەکردن، پرۆسێسکردن، دەستڕاگەیشتن بە ژینگە، وەک یەکێک لەو فۆرمانەی یەکگرتن کە باسی دەکات. ئاماژەدان بەوەی کە پەیوەندی نێوان کۆمەڵگە و گۆڕانی کەشوهەوا و سیاسەتەکان و کاریگەرییە ئابوورییەکانی لەسەری بنەڕەتین، بۆ گەیشتن بە چەمکی دادپەروەری، دوور لەو تێڕوانینە تەسکەی کە تەنیا لە پرسەکانی ژینگەدا سنووردارە.

 

 

 

ڕاستی ژنان لە گۆڕانی کەشوهەوا

 

ڕیهام حلمی جەختی کردەوە کە ژنان چینێکی لاوازی کۆمەڵگەن و تاڕادەیەک لە دیدگاکە دوورخراونەتەوە، هەر بۆیە زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە، زیانیان پێدەگات بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا. ئەوان بارگرانی ئەو ڕۆڵە کۆمەڵایەتیانەی بۆیان دیاری کراوە هەڵدەگرن، لە ئەنجامدا لە زۆر ئاستدا کاریگەرییان لەسەر دەبێت، لەوانەش تەندروستی، بۆ نموونە.

ژنان گرنگی بە خێزان دەدەن و بەشداری لە چالاکییە ئابوورییەکان دەکەن، بەزۆری بەبێ پاراستنی کۆمەڵایەتی یان هیچ گەرەنتییەکی مافەکانیان موچەیەکی کەم وەردەگرن. جگە لەوەش بەرکەوتەی توندوتیژی ڕەگەزی و وازهێنان لە خوێندن و هاوسەرگیری پێشوەختە و لایەنگری پەیوەندیدار بە تەندروستی بەرامبەر بە پیاوان بەسەر ژناندا دەبن.

 

ئاماژەی بەوەدا کە ژنان ڕۆڵی ڕاستەوخۆیان هەیە بۆ پاڵپشتیکردنی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و ئابووری خۆیان کە کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوا لەسەری هەیە، ئەو چالاکیانەی کە داهاتیان پشتگوێ دەخرێت وەک چاودێری خێزان، چاودێری نەخۆش و بەساڵاچووان لەناو خێزانەکانیاندا، هەروەها ئەو کارانەی لە ماوەی دروێنەدا لە موڵکی کشتوکاڵی خێزانەکانیان ئەنجامی دەدەن، گواستنەوەی کەلوپەل لە ئاو بۆ کەسانی تر، دروستکردنی تۆڕ وەک بەشێک لە کاری ڕۆژانەیان بەبێ هیچ قازانجێک بۆ هەموو ئەمانە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد کە زۆرێک لە ژنان بێ گوێدانە ئەو فشارە و زەحمەت و نەخۆشییانەی پێیدا تێدەپەڕن ئەم ڕۆڵانە دەگێڕن، هەندێکجار بەبێ هیچ ڕەچاوکردنێکی ماددی و تەنانەت ئەخلاقی، کە نەبوونی سیاسەتێک هەیە، وەڵامی پێداویستییەکانی ژنان بداتەوە، هەروەها سیستەمە کۆمەڵایەتییەکان کە بتوانێت بیانپارێزێت، نەبوونی لە هاوکێشەی میرات بەتایبەتی لە ناوچە گوندەکان، ئەو بابەتانەی کە پێویستیان بە لێکۆڵینەوەی قووڵ هەیە لەو دۆسیەیەدا.

 

بەربەستەکان لەبەردەم بەدیهێنانی دادپەروەری کەشوهەوا

ڕیهام حلمی ڕوونیشی کردەوە کە ئاڵەنگاری زۆرن کە ڕێگرن لە بەدیهێنانی دادپەروەری کەشوهەوا، لەوانە کەمی بودجە بۆ پاڵپشتیکردنی لە کۆمەڵگەکان، نەبوونی هۆشیاری لە بەرچاوترین پێشهاتەکانی و ئەو گۆڕانکاریانەی کە ڕەنگە کاریگەرییان لەسەر دانیشتوانی ناوخۆیی هەبێت، کەمی تەکنەلۆجیا کە بتوانێت یارمەتی کۆمەڵگەکان بدات لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەرئەنجامەکانی گۆڕانی کەشوهەوا.

 

پێیوایە بەربەستەکان بریتین لە نەبوونی ڕۆڵی ڕەسەنی کۆمەڵگە لە داڕشتنی سیاسەتەکان کە پشتگیری لە پێداویستییەکانی دەکات، چونکە هەر کۆمەڵگەیەکی ناوخۆیی پێویستی جیاوازی هەیە لە بوارێکەوە بۆ بوارێکی تر، ئەمەش پێویستی بە بەشداریکردنی ڕاستەقینە هەیە بۆ تێگەیشتن لەم جۆرە وردەکاریانە، بۆ ئەوەی ئەنجامەکان ڕاستی بن، ناهاوسەنگی ژینگەیی کاریگەری لەسەر تاکەکانە.

 

تیشکی خستەسەر گرنگی میکانیزمێکی لامەرکەزی بۆ پشتگیریکردنی کۆمەڵگەکان لەسەر بنەمای ئەو ئاڵەنگاریانەی کەشوهەوا کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. بۆیە ناوەندگەرایی یەکێکە لە بەربەستە هەرە بەرچاوەکان کە ڕێگری دەکات لە پەرەپێدانی چارەسەری ڕاستی و جێبەجێکراو، قبوڵکراو بۆ کۆمەڵگەکان.

 

پێشنیارەکان بۆ یارمەتیدانی بەدەستهێنانی دادپەروەری کەشوهەوا

ڕیهام حلمی جەختی لەوە کردەوە کە لەسەر ئاستی ناوخۆیی، دەبێت پلانی گونجاندن و ئامانجی بەدەستهێنان هەبێت بۆ بەشداریکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی لە هۆشیاری و کۆکردنەوەی بودجە و هەوڵەکانی دیکە. هەموو ئەمانە پێویستیان بە پلانی ڕوون و شەفاف هەیە کە بتوانرێت بە شێوەیەکی کاریگەر بەشداری تێدا بکرێت.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێت بنەمای بەرپرسیارێتی هاوبەش و بارگرانییە جیاوازەکان لەبەرچاو بگرێت. دەبێت هەل بدرێت بە وڵاتان بۆ گەشەکردن، ئەمەش دەبێتە هۆی دەردانی گازی ژەهراوی کە کاریگەری لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا هەیە. هەموو کەسێک بەبێ جیاوازی بەرپرسیارێتی هاوبەشی هەیە، بەڵام بارگرانییەکان جیاوازن. ناکرێ وڵاتێکی وەک چین و ئەمریکا کە دەردانی گازی ژەهراوی گەورەیان هەیە، لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە دەردانی گازی ژەهراوی کەمترە، یەکسان بکرێت لەڕووی ئەو بارگرانییەی کە بەسەر وڵاتان و سیاسەتەکانیدا دەسەپێندرێت لەڕووی تێچوونەوە. دەبێت کۆدەنگییەک هەبێت کە پشتگیری لە وڵاتانی تازەپێگەیشتو بکات لە مافی گەشەپێدانیان، هەروەها لە بودجەی پێویستدا بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانانەی کە بەریان کەوتووە، لە ڕووی ڕێکار و پراکتیکی و تەکنیکییەوە لە ڕێگەی سیستەمی ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە و پشتیوانی تەکنەلۆژی و ڕێگەی دیکەوە خۆیان لەگەڵ خۆیان بگونجێنن.

 

ڕوونیکردەوە کە دەبێت بودجە بەگشتی زیاد بکرێت، بە تایبەتی بۆ ئەو گروپانەی کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە، لەنێویاندا ژنان، بۆ ئەوەی خۆڕاگرییان بەرامبەر بەو ئاڵەنگاریە زۆر ئاڵۆزانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە بەرز بکەنەوە. هەمان شت بۆ ناوچە کشتوکاڵییەکان و بیابانییەکان، ئەو ناوچانەی کە بەرەوڕووی گۆڕانی کەشوهەوا دەبنەوە، لەوانەش کانی و ناوچە سنوورییەکان.

 

لە کۆتایی قسەکانیدا، ڕیهام حلمی، بەڕێوەبەری ناوەندی Enviro x بۆ گەشەپێدان و چارەسەرەکان، جەختی لەسەر گرنگی یەکخستنەوە و دروستکردنی شوێنی ڕاستەقینە کردەوە، بۆ بەشداریکردنی گروپە لاوازەکان، لەنێویاندا ژنان. جەختی لەسەر پێویستی چاودێریکردنی جۆرەکانی توندوتیژی دژی ئەوان کردەوە، هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان لە مافە ئابووری، یاسایی، مەدەنی، کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکانیان، پێشکەشکردنی هەموو جۆرەکانی پشتیوانی ئەگەری بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان لەگەڵ ئەو ڕاستیەدا بگونجێنن، ڕووبەڕووی ئەو ڕاستیە ببنەوە کە گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەری لەسەرە.