ئەسما محەمەد

 

قامیشلۆ- .باکوورو ڕۆژهەڵاتی سووریاش وەک جیهان ڕووبەڕووی کاردانەوەی ڕاستەقینە دەبێتەوە کە لە ئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوا دروست دەبێت، کاریگەری لەسەر کشتوکاڵ، ئاژەڵداری، ڕووەک و تەنانەت تەندروستی مرۆڤیش هەیە. لەو چوارچێوەیەدا بەڕێوەبەرایەتی ژینگە لە حەسەکە بە بەرپرسیارانە مامەڵە دەکات، پڕۆژەی ستراتیژی دەستپێدەکات بۆ دارستانکردنەوەی زەوی، چاودێریکردنی ئاستی پیسبوون، و ڕێکخستنی دامەزراوە پیشەسازییەکان بەپێی بارودۆخی توندی ژینگەیی. ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ هەڵمەتەکانی هۆشیاری کە خوێندنگە و ئەکادیمیا و کۆمەڵگەی ناوخۆیی دەکەنە ئامانج، بۆ چاندنی کولتوورێکی ژینگەیی گشتگیر، هانی هاوڵاتیان دەدات هاوبەشی چالاک بن لە پاراستنی ژینگەکەیان و داهاتوویان.

 

لەبەرامبەر ئەو مەترسییە ژینگەییانەی ڕووبەڕووی جیهان و ناوچەکە دەبنەوە، دیارترینیان گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی سامانە، دەستەی ژینگە لە حەسەکە پابەندبوونی بە بەرپرسیارێتی خۆی بۆ پاراستنی ژینگە و دەستەبەرکردنی بەردەوامیی دووپاتدەکاتەوە، لە ڕێگەی بەرنامە و پڕۆژەی کردەیی کە بە هۆشیاری کۆمەڵگە دەست پێدەکات، درێژدەبێتەوە بۆ چاودێریکردنی هەوا و ڕێکخستنی چالاکیی پیشەسازی.

 

ڕۆڤەند عەبدۆ، هاوسەرۆکی دەستەی ژینگە لە شاری حەسەکە ئاماژەی بەوەکرد، گۆڕانکاری کەشوهەوا یەکێکە لە دیارترین پرسە ژینگەییەکان کە ڕووبەڕووی هەسارەکە دەبێتەوە لە سەردەمی هاوچەرخدا، هۆکاری سەرەکی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمای جیهانە کە وردە وردە لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی چالاکییەکانی مرۆڤایەتییە، بەتایبەتی لە دوای دەستپێکردنی شۆڕشە پیشەسازییە یەک لە دوای یەکەکان و پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکانی بەرچاو. پشتبەستنی زۆر بە سەرچاوەی سووتەمەنی تەقلیدی وەک نەوت و خەڵوز و گازی سروشتی بووەتە هۆی دەردانی بڕێکی زۆر لە گازی ژەهراوی لەکاتی سووتاندن، تاکە ئۆکسیدی کاربۆن، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، نایترۆجین و گۆگرد."

 

ڕوونیشیکردەوە، "کاتێک ئەم گازانە لە بەرگەهەوادا کۆدەبنەوە، گەرما هەڵدەمژن و ناهێڵن تیشکی خۆر لە هەسارەکەدا ڕەنگدانەوەی هەبێت، ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی دیاردەی گەرمبوونی جیهان. لە ئەنجامدا پلەکانی گەرمای زەوی وردە وردە بەرزدەبێتەوە، ئەمە کاریگەرییە وێرانکەرەکانی ژینگەیی بەجێدەهێڵێت. دیارترینی ئەو کاریگەریانە بریتین

لە توانەوەی سەهۆڵ لە جەمسەری باکوور و باشوور، بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، بەرزبوونەوەی مەترسیداری پلەکانی گەرما کە ڕەنگە لە دوو پلەی سەدی زیاتر بێت”.

 

ئاماژەیبەوەشکرد، "ئێمە شاهیدی گۆڕانکارییە ناسروشتیەکانی کەشوهەواین، وەک زستانی ساردتر و هاوینی گەرمتر، هەروەها لافاو لە هەندێک ناوچە، لەگەڵ وشکەساڵی و بیابانبوون لە ناوچەکانی دیکەدا. کات و بڕی بارانبارین بووەتە ناڕێک، ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر هەموو توخمەکانی ژینگە دروستکردووە، جا مرۆڤ بێت، جا ئاژەڵ بێت، یان ڕووەک. لەنێو دیارترین ئەنجامەکان کە ئێمە دەیبینین کەمبوونەوەی ڕووپۆشی سەوزایی، زیان گەیاندن بە دانەوێڵەی کشتوکاڵی، کەمبوونەوەی ئاژەڵ و سەرهەڵدانی نەخۆشییە مەترسیدارەکانە.

 

جەختی کردەوە کە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بووە بەهۆی ئەم گۆڕانکارییە کەشوهەوایانەوە. پرسەکە بەهۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ڕووبارە گەورەکانەوە، دیارترینیان فورات زیاتر بووە، بەهۆی دروستکردنی بەنداوەکانی تورکیا لەسەر سنوورەکان، ئەمە بووەتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی ئاوی گەیشتن بە سووریا. وتی: ئەم کەمیی ئاوە توندە هاوکات بووە لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا. هەزاران هێکتار زەوی کشتوکاڵی لە خزمەت دەرهێنراون، سوێری زەوی زیادی کردووە، ژمارەی ئەو ئاژەڵانەی پشت بە لەوەڕگاکانەوە دەبەستن، وەک مەڕ، کەمیکردووە. بەرهەمە کشتوکاڵییەکانیش کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بووە، بەتایبەتی گەنم. بەتایبەتی دانەوێڵەی گەنم. لە نیسانی ٢٠٢٤، پلەی گەرمی بەهار بە شێوەیەکی نائاسایی بەرز بووەوە و بووە هۆی دابەزینی کوالیتی دانەوێڵە و بەرهەمداری.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، دەستەی ژینگە "هەوڵی زۆر دەدات بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لەسەر ناوچەکە. ئەم هەوڵانە بریتین لە کارکردن بۆ زیادکردنی ڕووپۆشی سەوز. دەستەکە خاوەنی ژمارەیەک نەمامگەی کشتوکاڵییە کە بەسەر شارەکانی وەک حەسەکە و قامیشلۆ و ئەوانی دیکەدا بڵاوبوونەتەوە لەناو پارێزگای جەزیرە. ئەم نەمامگانە کاردەکەن بۆ بڵاوکردنەوە و چاندنی نەمامە ڕەسەنەکان کە بە شێوەیەکی سروشتی لە ناوچەکەدا گەشە دەکەن، لەگەڵ ئامانجی دووبارە دارستانکردنەوەی ناوچە زیانلێکەوتووەکانە بەم جۆرە ناوخۆییانە دەستەکە هەڵمەتی چڕ و پڕی دارستانی دەستپێکردووە، جگە لە ئاودانی بەردەوامی ئەم دارانە بۆ دڵنیابوون لە گەشەکردن و بەردەوامییان.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "پڕۆژەی تایبەت بۆ دارستانە دەستکردەکان جێبەجێدەکرێن، ئەمە لە چوارچێوەی هەنگاوێکدا بە ئامانجی بەرزکردنەوەی ڕووپۆشی ڕووەک. ڕووەک هۆکارێکی سەرەکییە بۆ کەمکردنەوەی پلەی گەرمی و هەڵمژینی پیسکەرەکانی بەرگەهەوا، ئەمە ڕاستەوخۆ بەشدارە لە باشترکردنی کوالیتی ژینگە و بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا. جگە لە هەڵمەتەکانی دارستان و پڕۆژەکانی زیادکردنی ڕووپۆشی ڕووەک، دەستەی ژینگە کار لەسەر جێبەجێکردنی دەکات". پڕۆژەکانی دیکە کە ئامانجیان کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و باشترکردنی کوالیتی هەوا و ژینگە بەگشتییە لەنێو ئەم هەوڵانەدا چاودێریکردنی ورد و بەدواداچوون بۆ گۆڕانی کەشوهەوا هەیە، کە لەڕێگەی تاقیگەی ژینگەیی دەستەکەوە ئەنجامدەدرێت.

 

تاقیگەکە توێژینەوەی تایبەتمەند لەسەر پیسبوونی هەوا ئەنجام دەدات. وتیشی: توێژینەوەکانی کێڵگەیی لە شارەکانی حەسەکە و قامیشلۆ ئەنجامدراون، لە ڕێگەیەوە زۆرترین ناوچەی پیسبوو دەستنیشان کران. بە پشتبەستن بە ئەنجامی ئەو لێکۆڵینەوەیانە، بە هاوکاری شارەوانیەکان، بڕیارێک لە شاری حەسەکە دەرچوو کە داوا لە خاوەن دوکانەکان دەکات لەو ناوچانەی کە زەوی کشتوکاڵییان تێدا نییە، بەتایبەتی ناوچە بازرگانییەکان، گۆزەی تێدا دابنێن کە ڕووەک یان نەمامیان تێدابێت. ئەمە بە ئامانجی باشترکردنی کوالێتی هەوا و بەرزکردنەوەی ئاستی کشتوکاڵییە. کەمکردنەوەی ڕێژەی پیسبوون، بەتایبەتی لە قەرەباڵغترین ناوچەکان”.

 

جەختی کردەوە کە دەستەی ژینگە لە ڕێگەی ئەم لێکۆڵینەوە و پلانانەوە هەوڵدەدات ژێرخانی بەهێز دابمەزرێنێت کە ئاسانکاری بکات بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی خۆپارێزی لە داهاتوودا بە ئامانجی کەمکردنەوەی پیسبوون و بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەو، "یەدەگی سروشتی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە هەوڵەکانی دەستەی ژینگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا. چاودێری گەشەی دار و بارودۆخی ژینگەیی دەکرێت، هەروەها تۆوی درەختە ناوخۆییەکان کە لەناو یەدەگەکاندا گەشە دەکەن کۆدەکرێنەوە. دواتر ئەم تۆوانە دەگوازرێنەوە بۆ نەمامگەکانی دەستەیکە، لەوێدا بڵاودەکرێنەوە و دەچێنرێن. دواتر یەدەگەکان دووبارە دەچێندرێنەوە دەکرێنەوە. ئەم پرۆسەیە بەشدارە لە دارستانەکاندا. بەرزکردنەوەی ڕووپۆشی ڕووەک و زیادکردنی شوێنی سەوزایی، کە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی گەرمبوونی جیهان و پلەی گەرمی و باشترکردنی کوالیتی هەوا”.

 

کاری ژینگەیی لە ناوچەکەدا لەسەر بنەمای هارمۆنی و هاوکاری بەردەوامی نێوان دەستەی ژینگە و هەموو دامەزراوە پەیوەندیدارەکان بنیات نراوە، لەوانەش ئەنجومەنەکان، کۆمۆنەکان، شارەوانییەکان، دەزگاکانی بەرپرسیار لە ئابووری و کشتوکاڵ و تەندروستی. بۆ نموونە، کارکردنی دامەزراوە پیشەسازییەکان لە ڕێگەی پێدانی مۆڵەتی مەرجدارەوە ڕێکدەخرێت، تەنها دوای جێبەجێکردنی مەرجە ژینگەییەکانی تایبەت دەدرێت. ئەمە بە هاوکاری نێوان لیژنەکانی ئابوری و پیشەسازی و لیژنەی تەندروستی لە شارەوانیەکان و فەرمانگەی مۆڵەتدان و هەڵسەنگاندنی ژینگە لە بەڕێوبەرایەتی ژینگە ئەنجام دەدرێت.

 

هەروەها ئەم بارودۆخە ژینگەییانە بریتین لە مەرجی دامەزراندنی دامەزراوە لە دەرەوەی شارەکان، دڵنیابوون لە دەردانی پیسکەرەکانیان لە سنوورێکی قبوڵکراودا، چاودێریکردنی پاشماوەی دەرەنجامی. وتی: خاوەن کارگەکان پێویستە دار لە دەوروبەری دامەزراوەکانیان بچێنن وەک پێشمەرجێک بۆ مۆڵەتدان، بە ئامانجی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی پیسبوون و کەمکردنەوەی زیانەکانی ژینگە کە لە ئەنجامی چالاکییە پیشەسازییەکانەوە دروست دەبن.

 

جەختیشی کردەوە کە دەستەی ژینگە، لەڕێگەی فەرمانگەی هۆشیاری و پەروەردەی ژینگەییەوە، بەردەوامە لە جێبەجێکردنی هەڵمەتەکانی هۆشیاری لە خوێندنگەکان و کۆمەڵگە ناوخۆییەکان، بە ئامانجی "بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری ژینگەیی و بەرزکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵگە. هەڵمەتەکان تیشک دەخەنەسەر منداڵان لەڕێگەی وتارەکانی ژینگەیی، نەمام چاندن، هەڵمەتی پاککردنەوە بە ئامانجی ئەوەی ببنە دۆستی ژینگە. هەروەها چالاکییەکان بریتین لە ئەکادیمیا و کۆمەڵگەی ناوخۆیی دابەشکردنی بروشورەکانی هۆشیاری لەسەر پاکوخاوێنی و پاراستنی ناوچە سروشتییەکان."

 

ڕۆڤەند عوبدۆ جەختی لە گرنگی ڕۆڵی دانیشتوانی ناوچەکە لە سەرکەوتنی هەر پڕۆژەیەکی ژینگەیی کردەوەو وتی: بەردەوامی بەبێ هاوکاری کۆمەڵگەی ناوخۆیی بەدی نایەت. لەم ڕوانگەیەوە دەستەکە کاردەکات بۆ پتەوکردنی پەیوەندی لەگەڵ کۆمۆنەکان و دانیشتووان، پابەندە بە جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی لەگەڵ کۆمەڵگەی ناوخۆیی. نموونەی هەرە بەرچاوی ئەمەش پڕۆژەی "پاشماوەی سفر"ە، بە هاوبەشی لەگەڵ شارەوانی و مانگی سووری کوردی، کە ئامانجی ڕیزکردن و ڕیسایکڵکردنی وەسوەتە سروشتییەکانە، جگە لە بەرهەمهێنانی زبڵ و خاشاکی سروشتی ئەم پڕۆژەیە سێ ساڵ لەمەوبەر بە پشتیوانی و کارلێکی کۆمەڵگە دەستیپێکردووە سەرەڕای ئاڵەنگاریەکان و بودجەی کەم، دەستەکە بەردەوامە لە پێشنیارکردن و جێبەجێکردنی پڕۆژەی ستراتیژی ساڵانە بە ئامانجی پاراستنی ژینگە و بەدەستهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام، هەمیشە ئاڵەنگاری و پرس و گرفتەکان ڕووبەڕووی کاری ژینگەیی دەبنەوە.

 

ڕۆڤەند عەبدۆ، هاوسەرۆکی دەستەی ژینگە لە حەسەکە، لە کۆتایی قسەکانیدا جەختی کردەوە کە هەموو کەسێک بەرپرسیارە لە ژینگەکەی و دەتوانێت لە ڕێگەی ڕەفتاری ڕۆژانەی خۆیەوە دۆستی ژینگە بێت. پاراستنی پاکوخاوێنی لە ماڵ و شەقامەکان، پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو، هەروەها گرنگیدان و چاندنی نەمام هەموو ئەو کارانەن کە بەشدارن لە بنیاتنانی ژینگەیەکی تەندروست. دەسەڵات داوا لە هەموو لایەک دەکات کە نمونە بن بۆ منداڵەکانیان و هاوکاری لەگەڵ دامەزراوەکان بکەن بۆ بەدەستهێنانی داهاتوویەکی ژینگەیی باشتر.