ئەفراح شەوقی

 

پاریس-چالاکوانانی مافی مرۆڤ و ڕۆژنامەنووسانی ژنانی عێراق جەختیان لەوە کردەوە کە توندوتیژی دیجیتاڵی تەنیا پێشێلکارییەکی تاکەکەسی نییە، بەڵکو پرسێکی کۆمەڵایەتییە کە پێویستی بە یاسای ڕێگریکردن هەیە بۆ پاراستنی ژنان لەم جۆرە هێرشە ڕێکخراوانە.

 

ڕۆژێک ژنێکی گەنج لە تەلەفۆنی براکەیەوە نامەی سەیر و سەمەرەی پێگەیشت لە ژمارەیەکی نادیارەوە، ئەم پەیامانە بوونە هۆی ئەوەی لە زانکۆ لاببرێت و نزیک بوو ببێتە هۆی ئەوەی کە بە توندی لێی بدرێت گەر دایکی و خوشکەکەی لە ساتێکی گونجاودا دەستوەردانیان نەکردایە، دواتر دەرکەوت کە ئەو نامانە وێنە و نامەی ڕۆمانسی بوون کە لە ژمارەی تەلەفۆنەکەیەوە بۆ گەنجێک نێردراوە لە هەوڵێکدا بۆ ئەوەی لە ڕووی داراییەوە ڕەشبگیری بکات، کاتێک شکستی هێنا، پەنای بۆ ئاشکراکردنی بە خێزانەکەی برد بۆ ئەوەی زیانی پێ بگەیەنێت.

 

تۆمارەکانی بەشی پۆلیسی کۆمەڵایەتی و دژە زەوتکردنی پارە لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق پڕن لە چیرۆکی بەڵگەنامەکردنی ژنان و کچان، بەتایبەتی کە تووشی ڕەشبگیری و توندوتیژی دیجیتاڵی بوون، هەروەها هاندان و هەڕەشە و ناوزڕاندن، ئەم چیرۆکە نهێنیانە لە مێژە مەترسی لەسەر سەقامگیری خێزانە ئاسایشییەکان دروست کردووە و ژیانی ئەوانی کردووە بە دۆزەخ، تەنانەت لە هەندێک کەیسدا بووەتە هۆی جیابوونەوە و تەنانەت کوشتنیش کە لەلایەن باوک، هاوژین یان براکانەوە ئەنجامدراون لەبەر خواستی پاراستنی "ناوبانگی خێزانەکە".

 

دیاردەی توندوتیژی دیجیتاڵی دژ بە ژنان بووەتە جێگەی مەترسی و هەڕەشە لە زۆرێک لە ژنانی ئەمڕۆدا دەکات، دەبێتە هۆی دروستبوونی پرسی کۆمەڵایەتی کە تەنانەت ڕەنگە ببێتە هۆی کوشتن لە هەندێک خێزانی عێراقیدا، ڕێکخراوێکی تایبەتمەند لە بواری ئاسایش و پاراستنی ئۆنلایندا زیادبوونی ڕێژەی توندوتیژی دیجیتاڵی دژی ژنان ئاشکرا دەکات، سەرەڕای ئەوەی کە زانیارییان لەسەر شێوازە کاریگەرەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو توندوتیژییە سنووردارە، ئەمەش لەژێر ڕۆشنایی پێشکەوتنە خێراکانی دونیای تەکنەلۆژیا و زیرەکی دەستکرد و تێوەگلانی ژنان لە پلاتفۆرمە دیجیتاڵیەکاندا بەبێ زانیاری یاسایی پێویست لەسەر ساختەکاری و شێوازەکانی پاراستن.

 

لە لێدوانێکدا نورا قەیسی، کەسایەتی ڕایگەیاندن و چالاکوانی مافی مرۆڤ وتی: من بە تایبەتی تووشی هەڵمەتی چەواشەکاری و ڕەشبگیری دیجیتاڵی بووم، کە وێنەکانم لەلایەن لایەنە نەناسراوەکانەوە چەوساونەتەوە بۆ دروستکردنی هەژماری ساختەی فەیسبووک بەناوی منەوە بە ئامانجی هەڕەشەکردن و ڕەشبگیریکردن لە قوربانییەکان.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، پێش ئەوە پشتیوانیم پێشکەش بە کچانی بەشداربووی ئەو ناڕەزایەتیانە دەکرد کە لە ساڵی ٢٠١٩ و دواتریشدا لە عێراق ڕوویاندا، لە ڕێگەی تۆڕی کۆمەڵایەتی بەدواداچوونم بۆ ئەو چیرۆکانە دەکرد کە ڕووبەڕوویان بوونەتەوە، زۆرجار شێوەی بوختان و سووکایەتیکردنی ئەخلاقییان بە شەرەفیان گرتبوو، هەوڵم دەدا لەم هەلومەرجە سەختەدا ئامۆژگاری و ڕێنمایییان پێشکەش بکەم.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ئەمە پەیوەندییەکی نزیک بەیەکەوە هەیە، وەک ژن و چالاکوان، بە تاک و بەکۆمەڵ، لەڕێگەی گروپ و ماڵپەڕە ڕێکخراوەکانەوە کە ئامانجیان ڕەشبگیری و توندوتیژییە، ڕووبەڕووی هەڵمەتی چەواشەکاری دەبینەوە، ئەو گروپانە شێوازێک بەکاردەهێنن کە ناوزڕاندنی ئەخلاقی و هەڕەشەی ڕاستەوخۆ لەخۆدەگرێت لەڕێگەی وێنەی هەڵبەستراوەوە کە سروشتی بێ ئەخلاقییە، ئەمەیە بەسەر یەکێک لە چالاکوانەکان هات، کە تووشی کەسێکی ڕێکخراو بووە هەڵمەتی چەواشەکاری بە ئامانجی زیانگەیاندن بە ناوبانگی ژنانی عێراقی بە شێوەیەکی ترسناک، وەک چۆن هەڕەشەی کوشتنی لێکرابوو، خۆشبەختانە توانیمان لە کاتی خۆیدا دەستوەردان بکەین.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، هەڵمەتی هۆشیاری ڤیدیۆیییان دەستپێکردووە بۆ پەروەردەکردنی ژنان سەبارەت بە مافە یاساییەکانیان، وتی: گەورەترین سەرسوڕمان ئەوە بوو کە بۆمان دەرکەوت بەشێک لە ئەنجامدەرانی ئەم هەڵمەتە دیجیتاڵیانە سەر بەو گروپانەن کە پەیوەندییان بە سیاسەتمەدارە گەندەڵەکانەوە هەیە کە دەیانەوێت نەیارەکانیان بخەنە خوارەوە، تەنانەت هەندێک لە هەڵمەتەکان لەلایەن ئەفسەرانی وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری عێراقەوە پێشەنگایەتی دەکران، بووە ئابڕووچونێکی گەورە کە دواتر لەلایەن ڕاگەیاندنەکانەوە ئاشکرا بوو.

 

توندوتیژی دیجیتاڵی ئاڵەنگاریەکە کە هەڕەشە لە ژنان دەکات

رەجا حەمید، پیشەگەری ڕایگەیاندن، ڕاهێنەری ئاسایشی دیجیتاڵی لە دامەزراوەی خولی پەروەردەی ڕایگەیاندن "ناما" لە بەغدای عێراق، جەختی لەوە کردەوە کە توندوتیژی دیجیتاڵی بووەتە یەکێک لە دیارترین ئاڵەنگاریەکانی ئەمڕۆ کە ڕووبەڕووی ژنان دەبێتەوە، لەگەڵ زیادبوونی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و پلاتفۆرمی پەیوەندی جێگرەوە، ئەم دیاردەیە بە شێوەی جۆراوجۆر خۆی دەردەخات، وەک ناوزڕاندن و ڕەشبگیری و هەڕەشەکردن لە بڵاوکردنەوەی ناوەڕۆکی تایبەت و هەراسانکردنی دیجیتاڵی، ژنان و کچان بە ڕێژەیەکی زیاتر لە کەسانی دیکە بەرکەوتەی ئەم جۆرە توندوتیژییە دەبن و کاریگەرییەکی قووڵی دەروونی و کۆمەڵایەتی لەسەریان بەجێدەهێڵێت.

 

بڵاوبوونەوەی توندوتیژی دیجیتاڵی بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، دیارترینیان نەبوونی هۆشیاری لە ئاسایشی دیجیتاڵی لای بەکارهێنەران، نەبوونی کلتوری پاراستنی نهێنی، هەروەها نەبوونی یاسای ڕێگری و کاریگەر کە دەستەبەرکردنی لێپێچینەوە و سزادانی تاوانبارانە، هەروەها هەندێک بیروباوەڕی کۆمەڵایەتی ڕۆڵیان هەیە لە تاوانبارکردنی قوربانیدا، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە ژنان بێدەنگ بن و ئەم پێشێلکارییانە ڕاپۆرت نەکەن.

 

رەجا حەمید جەختی لە گرنگی دەستپێکردنی هەڵمەتی هۆشیاری دیجیتاڵی کردەوە، جا لە لایەن ئاژانسەکانی حکومەتەوە بێت یان دەستپێشخەری کۆمەڵایەتی، بە تایبەتی بە ئامانجکردنی ژنان، بە ئامانجی پێدانی زانیاری پێویست بۆ پاراستنی هەژمارە کەسییەکانیان و پاراستنی داتاکانیان، جەختی لەسەر پێویستی دەرکردن و جێبەجێکردنی یاسای ڕوون کردەوە کە توندوتیژی دیجیتاڵی بە هەموو جۆرەکانیەوە تاوانبار دەکات، بۆ دڵنیابوون لەوەی تاوانباران لێپێچینەوەیان و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەکرێت، جگە لەوەش دابینکردنی سەکۆی پارێزراو بۆ ڕاپۆرتکردنی ئەم تاوانانە، لەگەڵ پێشکەشکردنی پشتیوانی دەروونی و یاسایی بۆ قوربانییەکان، هەنگاوێکی ناوەکییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە و سنووردارکردنی بڵاوبوونەوەی.

 

ژنانی ڕۆژنامەنووس لە چەقۆی توندوتیژی دیجیتاڵیدا

ژنە ڕۆژنامەنووسەکان لە ڕیزی ئەو گروپانەن کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەرامبەر توندوتیژی دیجیتاڵی، رایا فائق، پیشەگەری ڕایگەیاندن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمەڵەی بەرگریکردن لە ئازادی ڕۆژنامەگەری لە عێراق وتی: رۆژنامەنووسانی ژن و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ تادێت بەدەست توندوتیژی دیجیتاڵی و ڕەشبگیری دیجیتاڵییەوە دەناڵێنن، سەرەڕای هەوڵەکانی حکومەت ساڵانێک لەمەوبەر بۆ داڕشتنی یاسایەکی تاوانە دیجیتاڵییەکان کە بڕگەیەکی تایبەتی لەخۆگرتبوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕەشبگیری دیجیتاڵی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم یاسایە بە وەستان ماوەتەوە و هێشتا جێبەجێ نەکراوە، وەک زۆرێک لە یاسای دیکە کە هێشتا نەچوونەتە بواری جێبەجێکردنەوە.

 

ڕوونیشیکردەوە، ژنان هەندێکجار پەنا دەبەنە بەر بەشی ڕەشبگیری دیجیتاڵی وەزارەتی ناوخۆ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە دیجیتاڵییەکان، ئەم ڕەشبگیرییە بەسەر دوو جۆردا دابەشکراوە: ڕەشبگیری لەڕێگەی وێنە و نامەی تایبەتەوە، لێپێچینەوەکانی ئاسایشی لەلایەن دەزگای ئاسایشی نیشتمانییەوە ئەنجامدەدرێت، بەڵام بەداخەوە سزاکان بەبێ ڕێگری دەمێننەوە، ئەمەش پرسەکە بەبێ چارەسەری کاریگەر دەهێڵێتەوە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ژنە ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان ڕووبەڕووی هەڵمەتی ناوزڕاندنێکی بەرفراوان دەبنەوە، کە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر باری دەروونییان و ژیانی خێزانەکانیان هەیە، بەتایبەتی دوای بەرخۆدانیان لەم دواییانەدا بەرامبەر بە هەموارکردنی یاسای باری کەسی، لەنێو ئەو ژنانەدا بووە کە لە چەندین پلاتفۆرمی دیجیتاڵیدا تووشی ناوزڕاندن و سووکایەتیکردن بوون، تا ئەو ڕادەیەی هەندێک کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە پیاوانی ئایینین پلاتفۆرمەکانیان بەکارهێناوە بۆ هاندانی کوشتنیان، بە فۆرمێکی مەترسیدار و تێکدەرانەی توندوتیژی دیجیتاڵی پێناسەیان کردووە، ژنان هەن تەنانەت بیریان لە خۆکوشتن کردۆتەوە بەهۆی ئەو هەڕەشانە.

 

رایا فائق پێشنیاری پەسەندکردنی یاسایەکی کاریگەری کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دیجیتاڵی و زەوتکردنی دیجیتاڵی، کە وەک ڕێگرییەک بۆ دەستدرێژکاران کاردەکات، پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان دەبێت یاسایەکی لەگەڵدا بێت کە بەکارهێنەران بپارێزێت، بەتایبەتی ژنان، کە لە شوێنی ئەلکترۆنیدا ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری بەرچاو دەبنەوە، عێراق بناغەکانی ئاسایشی دیجیتاڵی و جەستەیی و دەروونی نییە، بەو پێیەی گرنگییەکی تەواو نادرێت بە پرسەکانی توندوتیژی دیجیتاڵی ژنان لە ڕێگەی پەیوەندی جێگرەیەوە ڕووبەڕووی دەبنەوە، کە لە هەندێک کەیسدا دەتوانێت بەرەو زەوتکردنی دارایی و فیدیە بەرزببێتەوە بەهۆی پێشێلکارییە ئاسایشییەکان کە دەکرێنە ئامانج.

 

ڕۆڵی پۆلیسی کۆمەڵایەتی لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دیجیتاڵیدا

تەیبە عیماد، چالاکوان وتی: پۆلیسی کۆمەڵایەتی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پشتیوانیکردنی قوربانییەکان بە دابینکردنی هێڵی گەرم و لیژنەکانی تەنها بۆ ژنان، دڵنیابوون لەوەی کە کەیسەکان بە نهێنی تەواو مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، ئامانج لەم هەوڵانە شکاندنی بێدەنگییە و قوربانییەکان بتوانن دەستیان بە دەسەڵاتە دادوەری و ئاسایشییەکان بگات، ئاماژە بەوە دەکات کە توندوتیژی دیجیتاڵی تەنها پێشێلکارییەکی تاکەکەسی نییە، بەڵکو پرسێکی کۆمەڵایەتییە کە پێویستی بە بەهێزکردنی یاساکانی ڕێگریکردن و بەهێزکردنی ژنان هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بەداخەوە کەمی هۆشیاری یاسایی بەڕوونی هەیە، بەو پێیەی هیچ یاسایەکی ڕوون نییە توندوتیژی دیجیتاڵی و ڕەشبگیری بە تاوان بزانێت، هەروەها هەندێک لە ژنانیش پێیان باشە بێدەنگ بن کاتێک ڕووبەڕووی ئەو جۆرە پێشێلکارییانە دەبنەوە بەهۆی ترسی چەواشەکاری کۆمەڵایەتی، هەندێک کەیسەکانی ژنان بەبێ لێکۆڵینەوە دەگوازرێنەوە، ئەمەش پرسەکە گەورەتر دەکات، بەرزکردنەوەی هۆشیاری یاسایی و دەرکردنی یاسای ڕوون بۆ پاراستنی قوربانییەکان و بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە زۆر گرنگە.

 

لێکۆڵینەوەیەکی ئەم دواییەی ئاژانسی ئەنسام بۆ مافە دیجیتاڵییەکان لە عێراق، کە یەکێکە لە یەکەمین ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی تایبەت بە بەرگریکردن لە شوئنی دیجیتاڵی و مافەکانی بەکارهێنەران، ئاشکرایکردووە لە کۆی ١١٧ ژن ٨١یان تووشی توندوتیژی دیجیتاڵی بوون لە تۆڕیکۆمەڵایەتی، کە ڕێژەی ٦٩% دەکات.

 

بارودۆخی کوردستان زۆر جیاواز نییە لەگەڵ بەشەکانی تری عێراق، چونکە یاسای ئێستای چارەسەرکردنی کەیسەکانی ڕەشبگیری سزای زیندانی لە سێ مانگەوە بۆ ساڵێک زیندانی دەگرێتەوە، لەگەڵ غەرامەی دارایی لە ٧٥٠ هەزار دینار (یەکسان بە ٥٠٠ دۆلار) بۆ سێ ملیۆن دینار، لەگەڵ ئەوەشدا، هەرێمەکە لەگەڵ پارێزگاکانی دیکەدا هاوڕایە لە نەبوونی یاسایەکی ڕوون و ئاشکرا بۆ تاوانی ئەلیکترۆن.

 

لەبەر ڕۆشنایی ئەم ئاڵەنگاریانە، چالاکوانان داوای هەموارکردنی یاساکان دەکەن بۆ گونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان، چونکە سزاکانی ئێستا بە پێویست بەربەست نادەن، ئامارەکانی پۆلیسی هەرێم ئاماژە بەوە دەدەن کە لە ساڵی ٢٠٢٢ دا ٢٥٧٦ کەیسی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردن تۆمار کراوە کە بەراورد بە ساڵی پێشوو بەرزبوونەوەیەکی بەردەوامی نیشان دەدات.