ڕۆژبین دەنیز

 

لە تورکیا ڕووخساری سەرکوتکەر و پیاوسالاری سیاسەتی ناوخۆ لە کۆمەڵگەدا ڕەنگ دەداتەوە و بە تایبەتی ژنان دەکاتە ئامانج، پەیوەندی حکومەت لەگەڵ گروپە جیهادییەکان و ئەو وتارەی کە یاسای شەریعەت لە سەرانسەری ژیانی ژناندا شەرعیەت دەدات، کۆمەڵگەی بەرەو داڕمانێکی قوڵی ئەخلاقی و مەعنەوی بردووە، ئەم تێگەیشتنە پیاوسالارییە لە دەوڵەت هیچ بژاردەیەک بە ژنان نادات جگە لە خۆگونجاندن لەگەڵ ئاساییەکانی تایبەت یان ڕووبەڕووبوونەوەی ئامانجگرتن لە هەموو بوارەکانی ژیاندا.

 

لە شوێنی کار و شەقام و ماڵ و لە بوارەکانی هونەر و وەرزشدا ژنان بەبێ دادگاییکردن دەبنە قوربانی پێشوەختە، ئەوان گەمارۆ دراون بە ناوزڕاندن و پەراوێزخستن و وتارێک کە کەمتەرخەمی ژنان بەردەوام دەکات، وەک "ئەگەر ژنیت سنووری خۆت بزانە"، سیستەمێکە ژن بەدەر دەکات و ملکەچی دەکات، و دادپەروەری و پاراستنیان بۆ دابین ناکات.

 

لە ماوەی ٢٢ ساڵی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان (AKP)، سیاسەتەکانی ژنان لە تورکیا ڕێڕەوێکی گرتۆتەبەر کە هەڵاواردنی ڕەگەزی قوڵتر دەکاتەوە و لە ڕێگەی چەندین ڕێگەی جۆراوجۆرەوە، بە پشتبەستن بە ئاماژەی ئایینی، فەرهەنگی دەستدرێژی سێکسی شەرعیەت دەدات، لەم ماوەیەدا دیاردەکانی وەک هاوسەرگیری منداڵ، ڕفاندنی کچ و دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر منداڵان زیاتر بڵاوبوونەتەوە، لەم نێوەندەدا پۆستە دادوەرییە لایەنگرییەکانی پیاوان وەک پراکتیکێکی دامەزراوەی پەیوەست بە حکومەتەوە چەسپاوە، ئەم عەقڵیەتە کە بە تایبەتی لە بوارەکانی ڕۆشنبیری و هونەردا دیارە، ژنان پەراوێز دەخات و بوونیان تەمومژاوی دەکات و ڕۆڵیان بۆ خزمەتکردنی پیاوان پیرۆز دەکات، کە ئەمەش ڕەنگدانەوەی سیستەمێکە کە باڵادەستی پیاو لە هەردوو کایەی گشتی و تایبەتدا بەرهەم دەهێنێتەوە.

 

بیرکردنەوەی پیاو بۆشایی دادپەروەری قوڵتر دەکاتەوە

لە ڕاستی ئێستادا، میکانیزمە دادوەرییەکان کە پیاوان بێتاوان دەکەن، لەگەڵ سیستمێکی کۆمەڵایەتیدا تێکەڵ دەبن کە لە هەموو حاڵەتەکاندا ژن سزادراو دەکات، دیمەنێکی سەخت بەرهەم دەهێنێت کە زەحمەتە ژناندا بەسەریدا زاڵ بن، ئەم پێکهاتە پیاو سالاریە کە پشت بە پاراستنی دەوڵەت دەبەستێت و دەستدرێژی شەرعیەت دەدات، کولتووری بێ سزایی بەردەوام دەکات و بۆشایی دادپەروەری قوڵتر دەکاتەوە.

 

لە چوارچێوەی هونەریدا، شاژنەکانی هونەری عەرەبی لە تورکیا، وەک لە فیلمی "ژنانی خۆشەویست بە ئەرەبسک"دا بەڵگەدار کراوە، شایەتحاڵی هەژموونێکی پیاوانە بوون کە هونەر وەک کەرتێکی بازرگانی مامەڵەی لەگەڵ دەکرد نەک وەک بۆشایی داهێنەر، ئەوان ڕووبەڕووی فشاری توندی ئەو پیاوانە بوونەتەوە کە کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر مەیدانەکەدا سەپاندوە و دەیانکەنە هێمای خەباتی ژنان بۆ بینین و ناساندن لەنێو سیستەمێکدا کە بەدەریانی دەکرد و دەنگیانی پەراوێز دەخست.

 

لەم فیلمە دیکۆمێنتارییە ١٠ ئەڵقەییەدا، هونەرمەندانی ناودار ئەزمونەکانی خۆیان لە گەشتەکەیان بۆ ناوبانگ باس دەکەن، فیلمەکە بە ڕوونی ئەو هەراسانکردن و دەستدرێژی و هەڕەشە و پەراوێزخستن و توندوتیژییە لە دژی ژنان ئاشکرا دەکات کە لەلایەن ئەو پیاوانەی وەک هونەرمەند و سەرۆک و بەڕێوەبەر و ئەندامی مافیا و کەسانی دیکە ڕووبەڕووی دەبنەوە، زیادبوونی جیاکاری ڕەگەزی دەوڵەت و میکانیزمی دادوەری لایەنگری تێڕوانینێک دادەنێت کە ژنان ئاشکرا دەکات و تاوانباریان دەکات.

 

ئەم ئەزمونانە کە پێشتر بە دەنگێکی هێمن دەردەبڕدران، ئێستا بە بەهێزی و بە کۆمەڵ لەسەر پلاتفۆرمەکانی ڕاگەیاندنی دیجیتاڵی دەردەبڕدرێن، بەڵگەنامەکە دەریدەخات کە چۆن جیاکاری ڕەگەز کە لەلایەن دەوڵەتەوە خراپتر کراوە لەگەڵ میکانیزمی دادوەری لایەنگری، ئەو ڕوانگەیە دەهێڵێتەوە کە ژنان بە زیندوی تاوانبار و لەکەدار دەکات، ئەو ئەزمونانەی دوێنێ چرپەیان لەسەر کرابوو ئێستا بە دەنگی بەرز و بەهێز لە ڕێگەی پلاتفۆرمەکانی ڕاگەیاندنی دیجیتاڵەوە دەگێڕدرێنەوە لە دەربڕینی ئازار و بەرگری بەکۆمەڵ.

 

ئەمڕۆ ژنان بە شێوازی نوێی بەرخۆدان ڕووبەڕووی فشاری دووبارە دەبنەوە، بە سەرکردایەتی ئەو ژنانەی کە لە بوارەکانی هونەر و ڕۆشنبیریدا کاردەکەن، شەپۆلێکی ئاشکراکردن سەبارەت بە هەراسانکردن و دەستدرێژیکردن لەسەر پلاتفۆرمە دیجیتاڵە ڕاگەیاندنیەکان دەستیپێکردووە و وردە وردە بووەتە پرسێکی بۆچونی گشتی لە تورکیا و لەناو چینە بەرفراوانەکانی کۆمەڵگەدا بڵاوبووەتەوە.

 

لە چەند ڕۆژی ڕابردودا، ئاشکراکردنی بەربڵاو لە تۆڕی کۆەڵایەتی سەبارەت بە ڕووداوەکانی هەراسانکردن و دەستدرێژیکردنە سەر، بە شێوەیەکی بەرفراوان لە جیهانی هونەر و ڕاگەیاندندا دەنگی داوەتەوە، ژنان بە هاوبەشکردنی ئەزمونە ئازاربەخشەکانیان لەگەڵ هاوڵاتیاندا نەک هەر بێدەنگییەکە دەشکێنن، بەڵکو دیوارەکانی ستەمکاریش دەڕوخێنن کە بەدرێژای ساڵان دروستکراون، ئەوەی وەک دەستپێشخەری تاکەکەسی دەستی پێکرد ئێستا خەریکە دەگۆڕێت بۆ بۆشاییەکی بەکۆمەڵ بۆ کردەی ژنان، کە ڕۆژانە مەودای گفتوگۆ فراوانتر دەبێت.

 

پیاوان ئاشکرا دەکرێن و شەرمەزار دەکرێن

ژنان لە تورکیا شێوازی "ئاشکراکردن" یان وەک ئامرازێک بۆ بەرگری لە دژی سیستەمێک داڕشتوە کە دادپەروەری بەدی ناهێنێت، کە بەهاکانی کۆمەڵگە لە پێناوی خۆیاندا پێشێل دەکرێن و میکانیزمەکانی دادگاییکردن و سزادان لە ژێر لۆژیکی پیاوانەدا بەڕێوە دەچن، زۆرێک لەو پیاوانەی کە ناویان لە ئاشکراکردنەکاندا هاتوە کەسایەتییە دیارەکانی ئەم سیستەمەن کە خۆیان وەک هونەرمەندی دیموکراتی ڕۆشنبیر یان هاوپەیمانی بەهاکانی کۆمەڵگە نیشان دەدەن، بەڵام لەگەڵ هەر گەواهیدانێک کە ژنان دەیگێڕنەوە، دەمامکەکان یەک لە دوای یەک دەکەون.

 

فیلمی "شکاندنی بێدەنگی" لە پلاتفۆرمە ئۆنلاینەکانەوە دەستی پێکرد، کە بۆ یەکەمجار هەڵمەتەکە بە ئاشکراکردنی ئەو پێشێلکاریانەی کە لەلایەن فۆتۆگرافەرە پیاوەکانەوە ئەنجامدراون دەستیپێکرد، پاشان فراوانتر بوو بۆ لقە جۆراوجۆرەکانی بواری کولتووری و هونەری، گۆڕا بۆ پرسێکی کۆمەڵایەتی و کاریگەری بەرفراوان.

 

ئەم پرۆسەیە کاتێک دەستی پێکرد کە گروپێک لە ژنان دەستپێشخەریان کرد بۆ ئاشکراکردنی گێچەڵی سێکسی لەلایەن وێنەگرەکانەوە و تۆمەتباریان کردن بە بەکارهێنانی دەستکاریکردن بۆ زۆرلێکردنی ژنان بۆ گرتنی وێنەی ڕووت و تەنانەت دەستدرێژی سێکسی، ئاشکراکردنەکان بە خێرای لە وێنەگرەکانەوە بۆ ئەکتەر و هونەرمەندان بڵاوبووەوە و دەنگدانەوەی فراوانی لە ڕاگەیاندنی دیجیتاڵدا دۆزیەوە، ژنان دەستیان کرد بە بڵاوکردنەوەی پەیام و گفتوگۆکان لەگەڵ ناوی ئەنجامدەران، بازنەی ئاشکراکردنەکان فراوانتر بوون بۆ ئەوەی ئەکتەرەکان و ڕەخنەگران و تەنانەت کەسایەتییەکانیڕاگەیاندن بگرێتەوە لە بزووتنەوەیەکدا کە ڕۆژ بە ڕۆژ گەشە دەکات.

 

بەسە بێدەنگی

ئەم بڵاوکراوانە هانی زۆر ژنان دەدەن، ئەو ژنانەی کە ناچار بوون بێدەنگ بکرێن دەستیان کرد بە قسەکردن یەک لە دوای یەک لە بەرامبەر سیستەمێک کە پیاوان زاڵ بوون و هەراسانکردن و دەستدرێژی دەشاردرایەوە، ژنان بەبیری یەکتریان هێنایەوە کە تەنها نین و لەگەڵ گەشەکردنی ئەم هاوسۆزییە، پلاتفۆرمی "بێدەنگی بەسە" کە لەلایەن ژنانی جیهانی سینەما، شانۆ و تەلەفزیۆنەوە دامەزراوە، ڕاگەیاندراوێکی نوسراوی بڵاوکردەوە، لە ڕاگەیاندراوەکەدا هاتوە: کردەوەکانتان بێ سزا نامێننەوە، ژنان ئێستا و هەرگیز بێدەنگ نابن، و بانگەشەیەکی ڕوونی بۆ هەموو ژنان کرد، ئێوە بێدەنگ بوون، ئێوە تەنها نین، ئێمە هاوسۆزی بەهێزین، ئەم بانگەوازە ژنان بانگهێشت دەکات بۆ تێکۆشانێکی هاوبەش.

 

لیستەکە درێژ دەبێتەوە

ئەو تۆمەتانەی کە وایە مەسعود ئادلین، وێنەگر نامەی لەگەڵ منداڵی کچ  ئاڵوگۆڕ کردوە و تۆمەتبارکراوە بە هەراسانکردن، توڕەیەکی بەربڵاوی لێکەوتوەتەوە، دوای ئەوە گروپی موزکی "مانیفێست" کۆتایی هێنان بە هاوکارییەکانی لەگەڵ مەسعود ئادلین و ڕاگەیاند کە تۆمەتبارکراوە بە هەراسانکردن، سکاڵا تۆمار دەکات لەلای داواکاری گشتی، وتی: هەر کە تەمەنی لایەنەکەی بەرامبەر زانی پەیوەندی پچڕاندوە و پێیوابووە نامەکان لە دەق دەرهێنراون بۆ ئەوەی وا دەربکەون کە بەردەوامن و داوای لێکۆڵینەوە لە تۆمەتەکانی دژ بە خۆی دەکات.

دۆغا لارا ئاکایا، ژنە ئەکتەر لە بڵاوکراوەیەکدا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، هاوکارەکەی، ئەکتەری ئەکتەر تایانش ئایدین ئاشکرا دەکات و وتی: هەرچەندە وێنەگرتن کۆتای هاتبوو، بەڵام بەردەوام بوو لە هەراسانکردنم بە شێوەی زارەکی و نووسراو، بەڵام تایانش ئایەدین ڕایگەیاند، کە ئەو پەیامانەی ناردویەتی هیچ نیازێکی زیانبەخشیان نەبووە و هەروەها ئاماژەیدا کە ڕێکاری یاسای دەگرێتەبەر.

 

لە یەکێک لە دیارترین ئاشکراکردنەکانی ئەم دواییە کە دیمەنی هونەری تورکیای هەژاند، دیلان بۆزیل، فۆتۆگرافەر لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی بڵاویکردەوە، لە تەمەنی شانزە ساڵیدا لەلایەن مەحمەد یڵماز ئاک، ئەکتەرەوە هەوڵی دەستدرێژی سێکسی بۆ کراوە، ئاماژەی بەوەشکرد، کە ڕووداوەکە لە ئامەد ڕوویداوە، کاتێک هەردووکیان لە یەکخوێندنگە دەیانخوێند، محەمەد یڵماز ئاک هەوڵیداوە بە هەڕەشەی چەک ناچاری بکات پەیوەندی هەبێت لەگەڵیدا، و محەمەد یڵماز ئاک نکۆڵی لێدەکات و بە "تۆمەتی بێ بنەما" دادەنێت و ڕێوشوێنی یاسای لە دژی هەموو کەسێک بەرز دەکاتەوە کە ئەو بانگەشەیە بکات و بە ئامانجی کەسایەتی و بەها و پیشەی پیشەی خۆیپێناسەی کرد.

 

هەروەها تۆمەتی هەراسانکردن لە تۆی کۆمەڵایەتی دژی کۆڵین کاگان ئەکبولوت، دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری بڵاوکردنەوەی پلاتفۆرمی ڕۆشنبیری و هونەری ئارغۆنۆتلار بڵاوکرایەوە، دوای ئەم تۆمەتانە، پلاتفۆرمەکە ناچار بوو ئۆپەراسیۆنەکانی ڕابگرێت و ئەکبولوت تەنها داوای لێبوردنی کرد، لیژنەی تورکیای ئایکا ڕەوانەی لیژنەی ئەخلاقی خۆی کرد، ئەم هەنگاوە کۆمەڵێک کەیسی ئازاردانی سێکسی و دەستدرێژی ئاشکرا کرد کە لەمێژە لە جیهانی هونەردا پشتگوێ خرابوون یان پەردەپۆش کرابوون، ئەمەش بەهۆی دەستپێشخەرییەکانی زانیاریدان بە سەرکردایەتی ژنان.

 

هەروەها لە چوارچێوەی تۆمەتەکانی هەراسانکردندا ناوی مەسعود سورە، پەخشکەر و هونەرمەندی کۆمیدی هاتە ئاراوە، هەرچەندە ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردەوە، بەڵام فشاری گشتی ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ژیانی پیشەی هەبوو، بەشێک لە بەرهەمە شانۆییەکانی هەڵوەشایەوە و کۆمپانیای بەرهەمهێنانی ئیدا چیم کە ساڵانێک بوو بەرنامەی کات بەسەربردنی بەناوبانگی "تاقیکردنەوەی پەیوەندی"ی بەرهەمهێنابوو، ڕایگەیاند کە چیتر هاوکاری لەگەڵ ناکات.

 

لە نێو ئەو ناوانەی کە لەم ماوەیەدا ئاماژەیان پێکراوە، سەلیم ئێفجی، دەرهێنەریش هەبووە، کە تۆمەتی هەراسانکردن لە تۆڕی کۆمەڵایەتیدا لە دژی بڵاوبووەتەوە، دوابەدوای ئەو تۆمەتانە سەرەتا فیلمەکەی لە پلاتفۆرمی "موبی" لابرا و دواتر پەیوەندییەکەی لەگەڵ پەیمانگای هونەری ئاکبانک کۆتایی پێهات، لە ڕاگەیەندراوێکدا کە لەلایەن دەزگاکەوە بڵاوکراوەتەوە، هەڵوەشاندنەوەی ٢٢مین خولی فیستیڤاڵی کورتە فیلمی ئاکبانک کە سەلیم ئەفجی دەرهێنەری بوو، دەرهێنەرەکە خۆی ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردووەتەوە کە خراونەتە پاڵی.

 

ویژدانی کۆمەڵگە لە دەسەڵاتی دادوەری بەهێزترە

ئەم نمونانە ئەوە دەردەخەن کە هەڵمەتەکانی ئاشکراکردن چەندە خێرا بڵاودەبنەوە، و ئەوانەی بەشدارن ناچارن بە هەمان خێرای ڕوونکردنەوەی گشتی بدەن، ئاشکراکردن نەک تەنها تاکەکان دەکاتە ئامانج، بەڵکو دامەزراوەکان پاڵدەنێت بۆ گرتنەبەری هەنگاوی ڕاستەوخۆ، کە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی هاوکارییە بەرچاوەکان لە جیهانی هونەردا، ڕاستەوخۆترین دەرئەنجامی ئەم هەڵمەتەئاشکراکردنە فشاری گشتییە، لەگەڵ پەرەسەندنی ئەم هەڵمەتانەدا، بووەتە شتێکی باو کە شوێنەکانی کار ئەو کەسانە لاببەن کە ناویان لە هەڵمەتەکانی زانیاریدا هاتووە، بەو پێیەی کە پەیوەندییان بە ئازاردانی سێکسی یان دەستدرێژی سێکسییەوە هەیە، لە ئەنجامدا پێگەی کۆمەڵایەتییان لەدەستداوە، ئەم جۆرە لە "سزای کۆمەڵایەتی" وەک هەنگاوێکی ئەرێنی بەرەو دادپەروەری سەیر دەکرێت، ئەم هەستیارییە کۆمەڵایەتییە لەناو هاوڵاتیاندا بڵاودەبێتەوە و ئەگەر لە باوەش بگیرێت، تەوەرێکی گرنگ بۆ ژنان دروست دەکات.

 

لەم دواییانەدا ١٧٨ نووسەر ڕاگەیاندڕاوێکی هاوبەشیان بڵاوکردەوە و ڕایانگەیاند کە لە بەرامبەر توندوتیژی سێکسیدا بێدەنگ نابن، ئەم هەڵوێستە دەستەکۆموڵەیە ئەوە دەردەخات کە ئیتر ئاشکەاکەدنەکان تەنها چیرۆکی تاکەکەسی نییە، بەڵکو گۆڕاوە بۆ بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی گەشەسەندوو.

 

نادادپەروەری دادوەری

بەپێی ئاماری وەزارەتی داد، ڕێژەی سزادان لە دۆسیەکانی دەستدرێژی سێکسی و هەراسانکردن بە بەراورد لەگەڵ تاوانەکانی دیکە کەمە، ژمارەیەکی زۆر لەو کەیسانە بە بێتاوان یان بە وازهێنان لە پرۆسەکە کۆتایی دێت، کە ئەمەش ئەو هەستە لەنێو قوربانییەکان بەهێزتر دەکات کە "تاوانەکە بێ سزا دەڕوات"، ئەو ژنانەی هەوڵدەدەن توندوتیژی پیاوان بخەنە بەردەم دادگا، زۆرجار خۆیان لە پێگەی تۆمەتباردا دەبیننەوە، پیاوەکە بێتاوان دەبێت لەکاتێکدا ژنەکە بەر بوختان دەکەوێت، لە کەیسەکانی پێشودا لە تورکیا، جێبەجێکردنی سزای ئەو پیاوانەی تاوانیان دژی ژنان ئەنجامداوە، وەک بەشێک لە پارێزبەندی دواخرا.

 

ڕەنگە تورکیای دیموکراتیک مسۆگەر بێت بۆ ژنان

ژنان چەندین جار شایەتحاڵی ئەوە بوون کە ئاشکراکردن، نەک دەسەڵاتی دادوەری، ئەوەیە کە پیاوان ڕادەگرێت. لە زۆربەی ڕێوشوێنە دادوەرییەکاندا جلوبەرگی ژن، قسەکردن، پێکەنین، خۆشەویستی، یان پەیوەندییەکانی بۆ بێتاوانی پیاوان بەکاردەهێنرێت. لەم چوارچێوەیەدا دەستوور و سیستەمی یاسایی تورکیا مافی ژنان ناپارێزێت بەڵکو پشتگیری لەو عەقڵیەتە پیاوسالارییە دەکات کە سووتەمەنی فەرهەنگی دەستدرێژیکردنە. بەو پێیەی دەستووری تورکیا و سیستەمی یاسایی ئێستا لەو عەقڵیەتە سەرچاوەی گرتووە، دیموکراسی نین. هەر ئەمەش وایکردووە ژنان لەم سیستەمەدا هەست بە نائارامی بکەن و باوەڕیان بەوە نییە کە مافی ژیان و بوونیان هەیە. ژنان تەنیا لە کۆمەڵگایەکی دیموکراسی و دەستوورێکی دیموکراسیدا هەست بە سەلامەتی دەکەن. گۆڕانی تورکیا بۆ وڵاتێک کە گەرەنتی و داکۆکی لە مافەکانی ژنان دەکات، تەنیا لە ڕێگەی گۆڕانکارییەکی دیموکراسییەوە بەدی دێت و ئەو گۆڕانکارییە لە هەموو کاتێک نزیکتر دەردەکەوێت.

 

ژنان بە بەردەوامی شایەتی ئەوەیان داوە کە ئاشکراکردن بەربەستی پیاوانە نەک دادوەری، لە زۆربەی ڕێوشوێنەکانی دادوەریدا جلوبەرگ، قسەکردن، پێکەنین، خۆشەویستی یان پەیوەندییەکانی ژنان وەک ئامرازێک بۆ بێتاوانکردنی پیاوان بەکاردەهێنرێت، لەم چوارچێوەیەدا، دەستوور و سیستەمی یاسای تورکیا مافەکانی ژنان ناپارێزێت، بەڵکو لەگەڵ عەقڵییەتی پیاوانە یەکدەگرێتەوە کە سووتەمەنی کولتووری دەستدرێژی سێکسی دەکات، لەوەتەی دەستووری تورکیا و سیستەمی یاسای ئێستاش لەم عەقڵییەتە سەریان هەڵداوە دیموکراتی نین لەبەر ئەم هۆیە، ژنان لەم سیستەمەدا هەست بە سەلامەتی ناکەن و بڕوایان بە مافی ژیان و ژیان نییە، ژنان تەنها لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی و دەستوورێکی دیموکراتیدا هەست بە دڵنیای دەکەن، گۆڕینی تورکیا بۆ دەوڵەتێک کە مافەکانی ژنان مسۆگەر بکات و بەرگری لێبکات تەنها لە ڕێگەی گۆڕانکاری دیموکراتیەوە بەدی دێت کە پێدەچێت لە هەموو کاتێک نزیکتر بێت.