بەهاران لەهیب

 

ئەفغانستان- لەژێر دەسەڵاتی تاڵیباندا، ماوەی چوار ساڵە ئەفغانستان بووەتە زیندانێکی کراوە بۆ ٣٠ ملیۆن کەس، ڕۆژانە لەژێر زیادبوونی ئەشکەنجە و فشاری دەروونیدا دەژین، لەم ڕاستیە سەختەدا، ئازارەکان تەنها لە نکۆڵیکردن لە مافە سەرەتاییەکانی ژنان سنووردار نییە، بەڵکو کوشتن و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و هەژاری و بێکاری و زنجیرەیەک قەیرانی بێکۆتای لەخۆدەگرێت.

 

لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا، ئەفغانستان شایەتی حاڵەتێکی بێ توانای تەواو بووە، هەروەها گەشتە ئاسمانییەکان ڕاگیراون، دەروازە گومرگییەکان داخراون، بانکەکان و فەرمانگەکانی حکومەت داخراون، خزمەتگوزارییەکانی خوێندنی ئەلیکترۆنی پەکخراوە، تەنانەت پەیوەندییەکانی نێوان ئەندامانی خێزانەکانی ناوەوە و دەرەوەی وڵات بە تەواوی پچڕاوە، پچڕانی ئینتەرنێت و پەیوەندییەکان کە ٧٤ کاتژمێری خایاند، بووە هۆی داخستنی نزیکەی تەواوی خزمەتگوزارییە مرۆییەکان، کە ئەمەش دانیشتوانەکەی خستە دۆخێکی ترس و دڵەڕاوکێ و پێشبینییەوە، سەرسوڕمان لە چارەنووسی داهاتوو.

 

دوای ٧٤ کاتژمێر لە پچڕان، خزمەتگوزاری ئینتەرنێت و تۆڕی کۆمەڵایەتی گەڕێنرایەوە، بەڵام ئەو شۆکەی هاوڵاتیان تووشی بوو، یادەوەری یەکەم ساتەکانی سەرکەوتنی تاڵیبانی بۆ سەر دەسەڵاتی تاڵیبان هێنایەوە یاد کە چوار ساڵ لەمەوبەر بوو، لەگەڵ ئەوەی جارێکی دیکە هەستی ترس و سەرلێشێواوی سەرهەڵدایەوە.

 

لە چوارچێوەیەکی سیاسیی پەیوەندیداردا، سەرۆکی ئەمریکا لەم دواییانەدا داوای کرد، کە حکومەتی تاڵیبان بنکەی سەربازی باغرام ڕادەستی ئەمریکا بکاتەوە، داواکارییەکە لەلایەن چین و ڕووسیا ڕەتکرایەوە، کە ئەم دوو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، ئەمریکا و ناتۆ، ڕۆڵی تێکەڵاویان لە ئەفغانستاندا بینیوە، بەتایبەتی لە ساڵی ٢٠٠١ەوە، زلهێزە نێودەوڵەتییەکان بڕە پارەیەکی زۆریان ڕژاندووە بۆ وڵاتەکە، پشتیوانی لە بەرپرسانی باڵا و چەسپاندنی کاریگەرییەکانیان لە ڕێگەی بریکارە ناوخۆییەکانەوە کردووە، کە ئەمە وایکردووە ببێتە ئاڵەنگاری بەردەوام بۆ بوونی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.

 

لە ناوەڕاستی شەڕی سارد کە گەلی ئەفغانستانی وێران کردووە، ژنان و بە تایبەتی قوربانییە دیارەکان لە هەموو قەیرانێکدا باجەکەی دەدەن، لەگەڵ پچڕانی ئینتەرنێتی ئەم دواییە، زیانەکان تەنها لە لایەنی ئابووریدا سنووردار نەبوون، بەڵکو ژنان زۆرترین کاریگەرییان لەسەر بووە، چونکە ژمارەیەکی زۆریان پشت بە فێربوونی ئەلیکترۆنی لە قوتابخانە و زانکۆ و خولی ەروەردەکاندا دەبەستن و لەناکاو خۆیان بینیەوە کە ترسیان لە لەدەستدانی دەرفەتی خوێندنیان هەیە.

 

زۆرێک لە ژنان کە دوورەوە کاردەکەن، تاکە سەرچاوەی داهات و پیشەی ڕۆژانەیان لەدەست داوە لەو ٧٤ کاتژمێرەدا، بەردەوامن لە کاریگەری شۆک و دڵەڕاوکێ، هەموو ژنێکی ئەفغانی چیرۆکێکی بە ئازاری هەیە بۆ گێڕانەوەی، لە کاتێکدا ،ئەو خێزانانەی لە دەرەوەی وڵات دەژین لە دۆخێکی جێگیردا ماونەتەوە، ناتوانن پەیوەندی لەگەڵ خۆشەویستەکانیان بکەن لە ناوخۆی ئەفغانستان، ئەمە لە کاتێکدایە کە بە تەواوی زانیارییەکان نییە.

 

بەهۆی نەبوونی ئینتەرنێت و تۆڕەکانی پەیوەندیکردن، وا دیار بوو شارە گەورەکان ژیانی خۆیان لەدەستداوە، چوونە ناو ئەم شارانە وەک ئەوە وابوو سەردانی شارێکی مردوو بکەیت، هەمووان بێدەنگ و دڵەڕاوکێ بوون و بازاڕەکان خەریک بوو چۆڵدە بوون، تەنانەت بازاڕی کابول کە یەکێک بوو لە قەرەباڵغترین شوێنەکان گۆڕدرا بۆ شوێنێک بێدەنگ کە تەنها چەند کەسێکی کەم دەبینرا، تەنها دوکانەکانی خواردن و بنکە تەندروستییەکان بە کراوەیی مانەوە و دامەزراوەکانی دیکەش بە تەواوی داخران.

 

تا ئێستا حکومەتی تاڵیبان هیچ ڕوونکردنەوەیەکی فەرمی لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەکانەوە سەبارەت بە هۆکاری پچڕانی ئینتەرنێت دەرنەکردووە، بەڵام هاوڵاتییان و بەشێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنی ناوخۆی هەژماری جۆراوجۆریان سەبارەت بە پاشخانی ئەم ڕووداوە بڵاوکردۆتەوە، لەوانەش بانگەشەی ئەوە دەکەن کە سەربازگەی باغرام لە کاتی پچڕانی سەربازگەیدا ڕادەستی ئەمریکا کراوە، هەروەها چەندین کارمەندی هەواڵگری تاڵیبان ڕایانگەیاندووە، کە مەبەست لە پچڕانی ئینتەرنێت چاودێریکردنی مۆبایل و ئەپڵیکەیشنە ڕۆژانەکان بووە، دیارترینیان واتسئەپ بووە، بەمەبەستی دانانی پەیوەندییەکان و گفتوگۆکان لەژێر چاودێری ڕاستەوخۆدا.

 

ڕێبازی سەرکوتکەر

ژنان بۆچوونی خۆیان دەربڕی، کە ئەم ڕێوشوێنە دەکەوێتە چوارچێوەی سیاسەتی ژنکوژی تاڵیبان، کە ئامانجی ڕێگریکردنە لە پێشکەوتنی کۆمەڵگە، ئەوان پێیان وایە پچڕانی ئینتەرنێت و تۆڕی پەیوەندییەکان بەشێکە لەم ڕێبازە سەرکوتکەرە.

 

پچڕانی هەمەلایەنەی ئینتەرنێت لە ئەفغانستان کاریگەری وێرانکەری هەبوو، نەک تەنها لەسەر ئابووری و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، بەڵکو لەسەر داهایووی ژنان و گەنجانیش کە بۆ خوێندن و کارکردن پشتی پێدەبەستن، ئەم پچڕانە گورزێکی توندی لە خەونەکانیان دا و بە ڕوونی ئاشکرای کرد کە چۆن تاڵیبان ئینتەرنێت وەک ئامرازێکی فشار و کۆنترۆڵکردن بەکاردەهێنێت.

 

وەک هەمیشە ژنان و پەراوێزخراوەکان قوربانی ڕاستەقینەی ئەم ڕێوشوێنە بوون، ئەمانە ئەو کەسانە بوون کە ساڵانێکی زۆر لە دڵی ململانێ سیاسییەکان و بەرژەوەندی زلهێزە جیهانییەکاندا مابوونەوە، بێ ئەوەی دەنگیان ببیسترێت و دەرفەتیان پێبدرێت لە بازنەی زیان و پەراوێزخستن ڕزگاریان بێت.