پێش باسكردنی ژنی سەركردە، پێویستە روونكردنەوەیەك لەبارەی چەمكی سەركردایەتییەوە بدەم، كە بە بۆچوونی زانای بەناوبانگ (ستیرنبرگ) خاوەنی تیۆری زیرەكیی سێ لایەنە بریتییە: لە وەرگێڕانی زیرەكیی ئەكادیمی و زانستی بۆ سەركەوتن لە ژیانی كرداریدا. ئەو زانایە پێیوایە پێكهاتەكانی زیرەكی بریتین لە زیرەكیی ئەكادیمی و زیرەكیی داهێنەرانە و زیرەكیی كرداری. سەركردە پێویستی بە زیرەكیی كرداری هەیە و پێكهاتەكانی سەركردایەتیش لای ئەو بریتین لە دانایی و زیرەكی و داهێنان، لەمەشەوە دەگەینە پێناسەی سەركردایەتی كە بریتییە «لەو رووانینەی سەركردە هەیەتی لەگەڵ توانای گۆڕینی ئەو رووانینە بۆ چەند ئامانجێكی هاوبەش لەگەڵ كۆمەڵە كەسانێكدا، كە پێكەوە لەگەڵ ئەواندا هەوڵ بۆ بەدیهێنانیان دەدات یان هانیان دەدات بۆ بەدیهێنانیان و كاردەكات بۆ یەكگرتوویی ئەو كۆمەڵەیە و دەرخستنی تواناكانیان لەپێناو هێنانەدی ئەو ئامانجانەدا.

دەتوانن سەركردەی كاریگەر بن
سەبارەت بە رۆڵی سەركردایەتی ژن، دەبینین هەرچەندە بەپێی تیۆری كلاسیكی سەركردایەتیـــكـــردن تـــــایبەتمەندییەكی نێرانەیە، بەڵام بە گوێرەی تیۆری تازە و هاوچەرخ ژنانیش وەك پیاوان دەتوانن سەركردەی چالاك و كاریگەر بن و زۆربەی توێژینەوەكان گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی، ژن زیاتر هاوكار و هاوسۆزە بەتایبەتی بەرامبەر ئەو كەسانەی دەزانێت پێویستیان پێیەتی و بە دەم پەیوەندییەكانەوە دەچێت و ژنان دیموكراسیترن و گیانێكی هاوبەشیان هەیە لە شێوازی دروستكردنی بڕیاردا و زووتر كۆدەنگیی بەدەستدەهێنن بە بەراورد بە پیاوان، پێش رێكخستنی پێشینە و پاشینەی كارەكان بە پێی ریزبەندیی گرنگییان، لە راستیدا رۆڵی سەركردایەتی ژن زۆر گرنگ و كاریگەرە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تایبەتمەندی هاوسۆزی ژن، کە دەبێتە هۆی زیادكردنی توانای تێگەیشتن و بەشداریكردنی لە هەستەكانی ئەوانی تردا. ئەمەش زۆر پێویستە بۆ دروستكردنی پەیوەندیی بەهێز لەگەڵ ئەندامانی گروپ و خاوەن بەرژەوەندییەكان، بۆ نموونە خاتوو جاسیندا ئەردێرن، سەرۆك وەزیرانی نیوزلەندا، لەكاتی پەتای كۆرۆنادا توانی رۆڵێكی كاریگەر بگێڕێت بە پەیڕەوكردنی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی. جگە لەمەش توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەدەن، ئەو وڵاتانەی سەركردەی ژنیان هەیە، گەیشتوونەتە بەرزترین ئاستی گەشەپێدانی ئابووری و خۆشگوزەرانی. 

داهێنانیان زیاترە
بە گوێرەی توێژینەوەیەكی گۆڤاری هارفارد، ئەو كۆمپانیایانەی ژمارەیەكی زۆر خانم سەركردایەتییان دەكەن، قازانج و داهێنانیان زیاترە، بۆیە دەتوانین بڵێین سەیركردنی نێرانە بۆ رۆڵی سەركردایەتی لەم سەردەمەدا هیچ بەهایەكی ئەوتۆی نامێنێ.

تایبەتمەندییەكانی ژنی سەركردە بریتین لە: دانایی لە مامەڵەكردندا و بە بەهێزیی كەسایەتییەكەی دەناسرێتەوە، ئەمەش وای لێدەكات هەمووان رێزی لێ بگرن و پێی سەرسام بن، هەروەها توانای سەرۆكایەتی گروپی هەیە و لە ژیانی تایبەتی و بەڕێوەبردنی خێزان و ماڵ و منداڵیدا كەسێكی سەركەوتووە و رژدە لەسەر بۆچوونەكانی بە تایبەتی كاتێك بۆچوونی دەوروبەری بە هەڵە و نالۆجیكی بزانێ و خەون و هەنگاوی گەورەی هەیە و ئامانجی دیاریكراوی هەیە، وردبین و دووربینە و بە سەركەوتنەكانی وەڵامی دابونەریتە سواو و چەقبەستووەكانی كۆمەڵگە دەداتەوە، توانای رووبەڕووبونەوەی ئاستەنگەكانی هەیە، لە بواری كاركردن و ژیانی تایبەتی خۆیدا باوەڕی پتەوی بە خۆی هەیە و خۆی بە دەستی خۆی بەرنامەی سەركەوتنەكانی دادەڕێژێت و بە ئومێدەوە كاریان بۆ دەكات و جێبەجێیان دەكات، هاوسەنگی لە نێوان دڵ و عەقڵیدا رادەگرێت و هەوڵەكانی بەرامبەرەكەی بە گرنگ دەزانێت و بەرز دەیاننرخێنێت، ئەمەش وا دەكات بە شێوەیەكی پۆزەتیڤ هەڵسوكەوت بكات، بەڵام ژن لە رێگەی بینینی رۆڵی سەركردایەتی رووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری دەبێتەوە، وەك كەلتوری كۆمەڵگە و هاوسەنگیی راگرتن لە نێوان كاری پیشەیی و سیاسی و ژیانی تایبەتیدا، سەبارەت بە ئاڵنگاری یەكەم ئەوەیە، هەندێ چین و توێژی كۆمەڵگە وا بیردەكەنەوە ژن رۆڵەكەی سنوردارە، ئەمەش دەبێتە بەربەستێک لەبەردەم توانای گەشەكردنی ژنان و پێشێلكردنی یەكسانیان لەگەڵ پیاواندا، هەر بۆیە كاتێك ژنان پێگەیەكی سەركردایەتی دەگرنە دەست بە ترسەوە كاردەكەن، لەبەرئەوەی باکگراوندی هزری كۆمەڵگە لەو بارەیەوە پێویستی بە خۆ تازەكردنەوەیەكی ریشەیی هەیە، چونكە ژنان لە پیاوان بەهێزتر بەربەستەكان تێدەپەڕێنن لەكاتێكدا رێگاكان لەبەردەم پیاواندا کەمتر بەربەستیان تێدایە. 

سەبارەت بە ئاڵنگارییە یاسای و دەستوورییەكان، دەبینین هەر چەندە لە دەقە نێودەوڵەتییەكاندا ئاماژەیان بە مافی بەشداریكردنی ژنان داوە لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا بە شێوەیەكی راستەوخۆ و یەكسان لەگەڵ پیاواندا، بۆ نموونە لە مادەی 21 ی جاڕنامەی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤدا، هەروەها لە رێكەوتننامەی سیداو كە بە دەستووری مافەكانی ژنان دادەنرێت، دەوڵەت و حكومەتەكان پابەند دەكات بە گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ هاندانی نوێنەرایەتی بەهێزی ژنان لە پێگەكانی سەركردایەتی و ناوەندەكانی دروستكردنی بڕیاردان. بەڵگەنامە یان رێبازی كاری پەكین-ی ساڵی ١٩٩٥ كە بە گرنگترین بەڵگەنامە دادەنرێت بۆ پاڵپشتیكردن و بەهێزكردنی ژنان، بۆ ئەو مەبەستە بەشێكی تایبەتی تەرخان كردووە بۆ ژن و دەسەڵات و دەركردنی بڕیار، هەروەها رێكەوتننامەی مافە سیاسییەكانی ژن كە لە ساڵی ١٩٥٢دا دەرچووە.

 

مافە سیاسییەكانی ژنان
ئەوەی جێگەی ئاماژە پێكردنە سەرەڕای چەندین دەقی نێودەوڵەتی و ئاماژەكردنی دەستووری عیراق بە مافە سیاسییەكانی ژنان لە هەردوو مادەی (٢٠ و ٤٩)دا، بەڵام ژنان لە رووی كردارییەوە نەگەیشتوونەتە پێگەكانی دروستكردنی بڕیار، هەرچەندە لە كورسییەكانی پەرلەماندا كۆتا دانراوە، بەڵام رێژەكەی لە ئاست ستانداردی نێودەوڵەتیدا نییە كە بریتییە لە ٣٠ % لە ئێستادا و ٥٠% لە داهاتوودا، ئەمە سەرەڕای نەبوونی رێژەی كۆتا بۆ پۆستە سەرۆكایەتییەكان لە هەرسێ دەسەڵاتەكەدا و نەبوونی كۆتا بۆ وەزیر و دادوەری پلە باڵاكان لە دادگا باڵاكاندا، لەبەرئەوە پێویستە لەو دەستوورەدا کە بڕیارە لە هەرێمی کوردستان بنووسرێتەوە، ئەم مافە بۆ ژنان بە وردی بچەسپێنرێت و لە رووی كرداریشەوە كاری جددی لەسەر بكرێت.