خوێندنەوەی کەلتوری، یەكێك لە پایە گرنگەكانی رەخنەی ئەدەبی، سینەما و کەلتوری ژیانی رۆژانەی تاكەكانی كۆمەڵگەیە. رۆمانیش وەك ژانرێكی گرنگی ئەدەبی جێگای تێڕامان و وردبوونەوەیە، دەكرێت لە چەند گۆشەیەكی جیاوازەوە خوێندنەوەی بۆ بكرێت. 

میخائیل باختین (Mikhail Mikhailovich Bakhtin) یەكێكە لە بیرمەندەكانی زمان و ئەدەبیاتی روسیا (1875-1975)، پێیوایە رۆمان دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنییە، هەموو كارەکتەرەكان، بەبێ جیاوازی فیكری و ئایدیۆلۆژی گفتوگۆ دەكەن، دونیا و فەزای رۆمانیش وەك فەزای شار وایە، بەڵام ئەوەی ئەم فەزاییە جیا دەكاتەوە ئەوەیە نە پۆلیس و نە سەرباز و نە دادگا تێیدا بوونی نییە. 

دەریاس و لاشەكان؛ گوزەر لە رۆمانی مۆدێرنەوە بۆ پۆست مۆدێرن 
سەردەمی مۆدێرنە، سەردەمی کارەساتە گەورەکانە، چەندین كارەساتی یەك لەدوای یەك بە سەر مرۆڤدا هاتوون، مرۆڤ بووەتە هۆكاری كوشتن و بكوژی سەرەكیش ئامێر و تەكنۆلۆژیا مۆدێرنەكان بوون. 

هانا ئارێنت، گەورە فەیلەسوفی ئەڵمانی لەم روانگەیەوە باس لە تۆتالیتاریزمی فكری دەكات، رەخنەی توند لە سەردەمی مۆدێرنە دەگرێت كە بووەتە هۆی كوشتنی مرۆڤەكان لە رێگای ئامێرەكان و گەشەكردنەكانی تەكنۆلۆژیاوە. ئەو پێیوایە (تۆتالیتاریزم) نەخۆشییەکی هەرە ترسناکی سەدەی بیستەمە، لەسەر بنەمای رەتكردنەوەی پلورالیزم كار دەکات، لەسەرووی هەموو مرۆڤەکان و گروپە كۆمەڵایەتییەكان كە لەناو ناخیدا فاشیزمێكی لەقوڵایی خۆیدا هەڵگرتووە. (قانع، 2016: 168). هانا ئارێنت لە کتێبی تۆتالیتاریزمدا باس لەوە دەكات بێ دەوڵەتی مانای بێ مافییە، هەر بۆیە ئەوەی لە رۆمانەکانی کاک بەختیاردا دەبینرێت، هەمیشە باسکردنە لە تاکێکی بێ دەوڵەت،  جۆرێک لە تاکگەرایی لە رۆمانەکانیدا هەستی پێدەکرێت. لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە تایبەتمەندییەكانی رۆمانی مۆدێرن بكەین، خوێندنەوەش بۆ رۆمانی (دەریاس و لاشەكانی) بكەین.

تاكگەرایی و بەهاكان: رۆماننووسی مۆدێرن لەپاڵ ئەو وێرانكارییەی كە لەسەدەی بیستەمدا روویانداوە، لە مەرگ و بەها مرۆییەكان دەڕوانێت، ئەویش هەست بە لەناوچوون دەكات، بۆیە دەگەڕێنەوە بۆ ناو دونیای دەروونی خۆیان، بۆ ئەوەی بتوانن كۆمەڵێك بەهای نوێ‌ بخولقێنن، جیاواز بێت لە بەها نەریتییەكانی خۆیان، كە لە ژینگەی کۆمەڵایەتی نووسەردا بوونی هەیە. 
دەریاس، ئەو  كارەكتەرە نوێیەیە كە دەگەڕێتەوە، هەست بە وێرانبوونی ژینگە كۆمەڵایەتییەكەی خۆی دەكات، هەر بۆیە وەك غەریبە و نامۆ دەردەكەوێت، نە پەیوەندیی بە هیچ حزبێكەوە دەكات، نە دەیەوێت ببێتە كارەكتەری شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان، هەمیشەش بێدەنگە، لەگەڵ ئەو بەهایانەی كە خۆی باوەڕی پێیەتی و جیاواز لە كۆمەڵگەكەی دەژی، بەمەش جەنگێكی سەخت لەگەڵ ناخ و دەرونی خۆیدا دەكات، هەر بۆیە زیاتر كاتەكانی لەنێو دونیای كتێب و ئەرشیفەخانەكەدا دەباتە سەر.

لە خودئاگاییەوە بۆ ناخودئاگایی: رۆمانی مۆدێرنە، كاتێك دێتە كایەوە كە بیردۆزی (ناخودئاگایی) فرۆید بوونی هەیە، رۆماننووسی مۆدێرن پەیوەست دەبێت بە ئاوێنەی گێڕانەوەی واقیعییەتی كۆمەڵگە و دەیەوێت وێنەیەكی زەینی لە بیركردنەوەی تاكەكاندا دروست بكات. ئەمەش پێچەوانەی رۆمانی ریالیزمییە كە زیاتر جۆرێكە لە كاردانەوە (reflection)  واقیعییەتی كۆمەڵایەتی کە رۆماننوس تێدا دەژی، بۆ نموونە رۆمانەكانی (ژانی گەل)ی ئیبراهیم ئەحمەد، (لەخەوما)ی جەمیل سائیب، بوونە بەشێك لە ئاوێنەی رووداوە كۆمەڵایەتییەكانی سەردەمەكەی خۆیان، هەر كەسێك كە رۆمانەكە دەخوێنێتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە رووداوە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان تێیدا روویانداوە. 

لە دواهەمین هەناری دونیاوە تاوەكو دەریاس و لاشەكانی، (دەریاس، ئەلیاس، ئەشكزاد، ئەرشەدا ساحێب، تەنانەت لەدواین رۆمانی نەفرەتی نەوبەهاران)، هەموو كارەكتەرەكان دەیانەوێت لە بیركردنەوەی خۆیانەوە وێنەكی نوێ‌ لەسەر (شوێن و شتەكان)ی دەورووبەری خۆیان نیشان بدەن، وێنەیەك كە زۆرجار دژیەكە، خوێنەریش كاتێك ئەم رۆمانە دەخوێنێتەوە، ساتێك هەست دەكات لەبەردەركی سەرای سلێمانییە، ساتێكیش لە نێو جەرگەی رووداوەكانی شۆڕشی كورد، ساتێکی  دیكە گێڕەرەوەی كارەساتە جیاوازەكانی ماڵبات و حزبی سیاسی كوردییە، بەوەش خوێنەر كەمەندكێش دەكات بۆ خوێندنەوەی زیاتر. 

لادان لە هێڵی نەریتیی كات: تا پێش پەیدابوونی رۆمانی مۆدێرن، كات بە (چركە، خولەك، رۆژ، مانگ، ساڵ...) هەڵدەسەنگێندرا، هەموو رۆمانێک سەرەتا و ناوەڕاست و كۆتایی هەبوو، بەڵام لە رۆمانی مۆدێرندا، كات واتە رابردوو و ئێستا و داهاتوو تێكەڵ بە یەكتر دەكرێت، دەكرێت بوترێت تۆفانی زەینی (stream of consciousness) لای خوێنەر دروست دەكات، گەڕانەوەی ئێستا بۆ رابردوو، رابردوو بۆ ئایندە، گۆڕانكاری تێدا دەكرێت، هەر بەو هۆیەوە وێنەیەكی سێ‌ رەهەندی لە زەینی كارەكتەر و خوێنەردا دروست دەكات.

ئەم تێكشکانی هێڵە نەریتییەی كات، لە دەریاس و لاشەكاندا بە ئاسانی هەستی پێدەكرێت، جۆرێك لە یاریكردن بە كات و زەمەن دەبیندرێت، ئەوەش وادەكات خوێنەر لەساتێكدا لە سەرەتاكانی دروستبوونی شۆڕشی شاخ و خانە سەرەتاییەكاندا بێت،  لە ساتێكی تردا لە خۆپیشاندانەكانی بزوتنەوەی كۆمەڵایەتی 17 شوبات، لە ساتێكی تردا لە خرۆشاندنی شارێک لەبەردەم مەرگی سەركردەكەیاندا خۆی بینیوەتەوە.

لەگەڵ دەستپێکی دەیەی 1960 دا و گۆڕانكارییەكانی ژیانی مرۆڤ، رۆمانی پۆست مۆدێرن سەرهەڵدەدات، كە ئەویش هەر وەك رۆمانی مۆدێرنە تەئكید دەكاتەوە لە سەر (بێگانەبوونی مرۆڤ، تاكگەرایی، دژبوونی كۆمەڵگە) لەبری هەموو ئەمانەدا گەڕانەوە بۆ بنیاتی سەرەكی دەروونی مرۆڤەكان. لە كارەكتەری دەریاس بەتەواوەتی ئەم جۆرە نەفەسی نووسینە هەستی پێدەكرێت، سەرەڕای ئەوەی كە رۆمانی پۆست مۆدێرنە لەناویدا (قارەمان) و (دژە قارەمان) هەیە.