رەجا حەمید ڕەشید

عێراق- لە ڕۆژی ٣ی ئاب بە ئامادەبوونی کۆمەڵەیەکی هەڵبژێردراوی ژنە ئەکادیمیستەکان، چالاکوانانی مافی مرۆڤ، پیشەگەرەییەکانی ڕاگەیاندن، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، و ژمارەیەک لە کاندیدی ژن بۆ هەڵبژاردنەکانی داهاتوو، ڕێکخراوی تەمووز بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی، بە هاوکاری تۆڕی ژنانی عێراق، سیمینارێکی گفتوگۆی بە ناوی " لە پەراوێزخستنەوە بۆ کاریگەری: بەشداری سیاسی ژنان وەک ئامرازێک بۆ کەمکردنەوەی توندوتیژی و پێشخستنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی"، لەبەغدا ئەنجامدەدرێت.

ڤیان شێخ عەلی، پێشەنگت ڕێکخراوی تەمووز بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی و ئەندامی دەستەی کارگێڕی تۆڕی ژنانی عێراق ڕایگەیاند، ئەم سیمینارە کە بە دروشمی "بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان بەرپرسیارێتییەکی نیشتمانی و کۆمەڵایەتییە" بەڕێوەدەچێت، ئامانجی چالاککردنی ڕۆڵی ژنانە بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی کاریگەر بەشداری بکەن لە پێگەی بڕیاردان، بۆ دەستڕاگەیشتن بۆ پاراستنی یاسایی و پاراستن لە توندوتیژی، گەیشتن بە مافەکانی ژنان و پێشخستنی پێگەی ژنان.

جەختیشی لەوە کردەوە کە گرنگی سیمینارەکە لە نزیکبوونەوەی پرۆسەی هەڵبژاردنەکانەوە سەرچاوە دەگرێت، وتی: لەم ساڵانەی دواییدا تووشی خراپترین کرداری پەرلەمان بووین بەگشتی، خراپترینیش بە تایبەتی چالاکی ژنان بوو لە پەرلەمان، بەهۆی نەتوانینی دەرکردنی یاسا بە تایبەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، هەروەها هەوڵی هەموارکردنەوە یان لاوازکردنی ئەو یاسایانە هەبووە کە پێشتر دەستکەوتیان بۆ ژنان بەدەستهێنابوو، وەک یاسای باری کەسی، کە بووەتە هۆی دابەزینی بەرچاو لەم بوارەدا، بەپەلە پێویستیان بە بەرزکردنەوەی کاریگەریی کرداری ژنان لە پۆستەکانی بڕیاردان هەیە بۆ ئەوەی بتوانن پارێزگاری یاسایی و دەستەبەرکردنی مافە بەدەست هێنراوەکان و بەدەستهێنانی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و پێشخستنی پێگەی ژنان لە عێراقدا.

پاراستنی یاسایی بۆ بەشداری سیاسی ژنانی عێراق
بوشرا سەلمان حسێن، دکتۆر لە کۆلێژی ڕافیدەین، جەختی لەسەر پێویستی بەهرەمەندبوون لە پاراستنی تاوانکاری ژنان بۆ بەشداری سیاسی و پارێزبەندی لەو پێشێلکاریانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە کە بەشداری سیاسیان سنووردار دەکات، بۆیە دەبێت ئەم پاراستنە هەوڵبدات ڕێز لە مافە سیاسییەکانیان بگرن لە ڕێگەی پاراستن لەم پێشێلکاریانە لە ڕێگەی تاوانبارکردن و سزای تاوانکارییەوە، هاندانی بەتاوانکردن و سزای تاوانکاری، هەروەها بەهرەمەندبوون لە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان، قەڵغانێکی پاراستنی ڕاستەقینەیە، چونکە هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە لە نەبوونی یاسای تاوانکاریی گونجاو یان کاریگەردا بەدی نایەت.

 

سەرنجی بۆ کەموکوڕییەکانی یاسایی لە سیستەمی دەقی سزای هەڵبژاردنەکاندا ڕاکێشا، کە بڕیارە پارێزگاریی تاوانکاری بۆ بەشداری سیاسی ژنان لە هەڵبژاردنەکاندا دابین بکات، لاوازییەک هەیە لە چارەسەرکردنی پێشێلکارییەکان، هەروەها بێدەنگی دەسەڵاتی یاسادانان سەبارەت بە تاوانبارکردنی زۆرێک لە کردەوە و ڕەفتارەکان کە هێرشێکی ڕاستەقینە بۆ سەر ئازادی و بەشداریکردنی ژنان لە پرۆسەی هەڵبژاردن و بەڕێوەچوونی بێ کێشە پێکدەهێنن، هەروەها پێویستی بە هەموارکردنەوەی هەندێک بڕگەی یاسای هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە.

لە سیمینارەکەدا کە یادی جینۆسایدی ئێزدییەکان لەخۆگرتبوو، کە لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ ڕوویدا، کاتێک ترسناکترین تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و گەلی ئێزدی لە عێراق ئەنجامدرا، داعش هێرشی کردە سەر شنگال و قێزەونترین شێوەی تیرۆر و توندوتیژی بەرامبەر ئێزدییەکان بە گشتی و ژنان بەتایبەتی پراکتیزە کرد.

بوشرا سەلمان حسێن ڕوونیشیکردەوە، وەک عێراقی و ژن و پیاو، پێمان وایە کاریگەری کۆمەڵکوژییەکانی شنگال تەنها لە پێکهاتەی ئێزدیدا سنوردار نییە، بەڵکو برینێکی قووڵ و پڕ لە ئازارە بۆ هەموو کوڕ و کچەکانی عێراق، ئەم کارەساتە کاریگەری لەسەر گروپێکی دیاریکراو نییە، بەڵکو کاریگەری لەسەر ویژدان و شەرەف و کەرامەت و تەواوی بوونە تاکەکەسەکە دەبێت، وتیی: لە ساڵی ٢٠١٤ تا ئەمڕۆش شاهیدی هیچ دادپەروەرییەکی ڕاستەقینەمان بۆ ئەم گروپە نەبووە، نەمانبینیوە مافەکانیان گەڕێنراونەتەوە، تەنانەت لە سەرەتاییترین فۆرمەکانی دادپەروەریشدا، ئەو تاوانبارانەی ئەم دڕندەییانەی بەرامبەریان ئەنجامداوە، دادگایییەکی دادپەروەرانەیان بەسەردا نەهاتووە، لە ڕاستیدا هێشتا سەرکەوتوو نەبووین لە دەرکردنی یاسایەک کە دادپەروەری بەرامبەر ئێزدییەکان بکات، یان دان بەوەدا بنێت کە ئەوان بەسەر ئێزدییەکاندا چییان بەسەردا گیراوە، تاوانی جینۆساید کە شایەنی مامەڵەی یاسایی و مرۆیی دادپەروەرانەیە.

وتی: ئەوەی لەوەش بە ئازارتر ئەوەیە کە هەندێک لە تاوانباران و تەنانەت ئەوانەی لە پشت ئەم تاوانەوەن، هێشتا چێژ لە پاراستن و پارێزبەندی وەردەگرن و ڕەنگە لە خۆشگوزەرانیدا بژین، سەرەڕای ئەو تاوانە قێزەونانەی کە بەرامبەر ژنان و منداڵان و پیاوانی ئێزدی ئەنجامیانداوە، بۆیە دووپاتی دەکەینەوە کە ئێمە پاشەکشە ناکەین لە داوای مافەکانی ئەم گروپە و بەبڕیار دەمێنینەوە کە نەک تەنها ئەوان، بەڵکو لەگەڵ ئەوانیشداین بە هەمان شێوە، چونکە ئەوەی بەسەریان هاتووە بە برینێک بۆ هەموومان دەزانینم  ژنانی ئێزدی تەنیا نین، هەموومان لەگەڵیانداین، بەردەوام دەبین لە خەبات بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری بۆیان، گەڕاندنەوەی کەرامەتیان و ئاشکراکردنی چارەنووسی ئەو ژنە ڕفێندراوانە، کە تا ئەمڕۆش شوێن و چارەنووسیان نازانین.

شروق عەبایجی ، جێگری پێشەنگی هاوپەیمانی "جێگرەوە"ی، ئەو یادە پڕ لە ئازار و دڵتەزێنەی نەک تەنها بۆ گەلی ئێزدی بەڵکو بۆ هەموو گەلی عێراق بە کارەساتێکی بێ وێنەی لە مێژووی مۆدێرن پێناسە کردووە، هەروەها کارەساتێک کە لەم سەردەمەدا ڕوویداوە، بەڵام کارەساتێکە کە لەناو وردەکارییەکانیدا هەموو دڕندەییەکی سەردەمی تاریکی هەڵگرتووە، مێژوو هەرگیز شاهیدی هاوشێوەی نەبووە.

ئاماژەی بەوەشکرد، بینیان چۆن ژنانی ئێزدی بە دیل گیران، هەروەها چۆن کۆمەڵگەی ئێزدی بە هەموو توێژەکانییەوە کوژران و ئاوارەبوون لەو ناوچانەی کە چەندین سەدە تێیدا ژیاون، لە نێوان بێدەنگییەکی سەرسوڕهێنەری نێودەوڵەتیدا سەبارەت بە ترسناکیی ئەو شتانەی کە ڕوویانداوە، سەرەڕای تێپەڕبوونی زیاتر لە ١٠ ساڵ بەسەر ئەم کارەساتەدا، هێشتا کۆمەڵگەی ئێزدی قەرەبووی دادپەروەرانە و ڕاستەقینەی وەرنەگرتووە، بەتایبەتی بۆ ئەو ژنە ئێزدیانەی کە لە دڵی ئەم کارەساتەدا بوون، یاسایەکی تایبەت بۆ قوربانیانی داعش دەرچووە، بەڵام ئێمە نازانین ڕادەی جێبەجێکردنی چەندە، نە بە تەواوی لەو بیرۆکراسیە تێناگەین کە ڕێگری لە جێبەجێکردنی دەکات، ناوچەی شنگال خۆی، بەداخەوە بە فەرامۆشکراو و بێ گەشەکردن دەمێنێتەوە، چەند ساڵێک لەمەوبەر سەردانیم کرد و تا ئێستاش لەبیرمە ڕادەی ئەو وێرانکارییەی لەوێدا هەبووە، بەو پێیەی دانیشتووان بەردەوامن لە پشتبەستن بەخۆی بۆ بەڕێوەبردنی کاروبارەکانی.

داوای لە بەرپرسانی عێراق کرد خەمی ڕاستەقینە و تەواو بۆ گەلی ئێزدی نیشان بدەن، ئەگەر نەتوانین ئەوەی لەدەستچووە بیگەڕێنینەوە، دەتوانین لانیکەم دەست بکەین بە گرتنەبەری هەنگاوی ڕاستی بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی ئەم توێژە بە وڵاتەکەیان و ئەگەری پێکەوەژیان لەناو سیستەمێکی نیشتمانیدا کە بە ڕوون و دادپەروەری بەڕێوەدەبرێت و مافەکانی هەمووان مسۆگەر بکات.

"قسە ناتوانێت باسی ئەوە بکات کە ژنانی ئێزدی چ ئازارێکیان بەرکەوتووە"
نیران زەهاوی، پارێزەر وتی: پێموانییە هیچ عێراقییەک بتوانێت ئەم ڕۆژە لەبیربکات، بەبێ گوێدانە نەتەوەیەک یان ناوەکانیان، هەموویان بەشێکی دانەبڕاون لە گەلی عێراق، کۆمەڵگەی ئێزدی دراوسێ و هاوبەشی ئێمەن لە نیشتماندا، ئێمە کارلێکمان لەگەڵدا کردووە و لەگەڵیدا پێکەوە ژیاوین، کارەساتەکەی شۆکێکی پڕ لە ئازار بوو بۆ هەموومان، تەنانەت عێراقییەکانی دەرەوەی وڵاتیش هەستیان بە ئازار و هاوسۆزییەکی قووڵ کرد، بۆ ئەوەی ڕوویدا.

ئاماژەی بەوەشکرد، لەم ڕۆژەدا وشەکان شکست دەهێنن لە پێناسەکردنی گەورەیی ئەو کارەساتە کە ڕوویدا، کاریگەرییە دەروونی و کۆمەڵایەتی و مرۆییەکانی کە تا ئێستاش دەچنینەوە، شنگال و ناوچەکانی دەوروبەری و بوونی ئێزدییەکان لەوێ، هێشتا بە شێوەیەکی ڕیشەیی چارەسەر نەکراون، بەتایبەتی سەبارەت بە ڕێکخستنی بەڵگەنامە فەرمییەکان، گەڕانەوەیان بۆ ماڵەکانیان و ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵگەکانیان و وردەکارییە گرنگەکانی دیکەی ژیان، ئەمە بە پلەی یەکەم بەرپرسیارێتی دەوڵەتە، سەرەڕای هەوڵە گەورەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و هەندێک پێکهاتەی دیکە کە هەوڵیاندا، تەنانەت بەشێکیشیان، بەشداری بکەن لە کەمکردنەوەی قەبارەی کارەساتەکە تەنانەت چەمکی پێکەوەژیانی ئاشتیانە کە دەبوو دوای کارەساتەکە لەم ناوچەیەدا جێگیر بکرایەتەوە، گرنگییەکی پێویستی پێنەدراوە.

 

دەروونی و جەستەیی، وتی: ئەوەی ژنانی ئێزدی ڕووبەڕوویان بووەتەوە، تەنیا پێشێلکاری نییە، بەڵکو تاوانێکە دژی

ئاماژەی بەوەشکرد، هەزاران خێزان زیانیان بەرکەوتووە، بەتایبەتی ئەو ژنانەی کە باجێکی قورسیان داوە و بوونەتە هێمای جیهانی خۆڕاگری، نەک تەنها لە عێراق بەڵکو لە سەرانسەری جیهان، بەهۆی ئەو توندوتیژی و نادادپەروەرییە خەیاڵنەکراوانەی کە ڕووبەڕوویان بووەتەوە، لە ڕفاندن و دەستدرێژیکردنە سەریانەوە تا چەندین جۆری تیرۆری مرۆڤایەتییە بە هەموو واتایەک، هەر بۆیە داوا دەکەین حکومەتی عێراق ئەم بابەتە بە ڕاستی وەربگرێت، دەبێت ڕاستی بێت لە ڕێکخستنی بەڵگەنامە فەرمییەکان، دڵنیابوون لە گەڕانەوەی سەلامەتی ئاوارەکان، ئاوەدانکردنەوەی ماڵەکانیان، هەروەها قەرەبووکردنەوەیان لە ڕووی دارایی و ئەخلاقییەوە جگە لە دابینکردنی پاڵپشتی دەروونی و چارەسەری کۆمەڵایەتی بۆیان، بۆ ئەوەی بتوانن بە کەرامەت و سەلامەتییەوە ژیانیان بەدەستبهێننەوە.