زهور مەشرقی

 

تونس-ستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی ژنان یەکێکە لەو ئاڵەنگاریە هەرە ڕاستییانەی کە ئەمڕۆ کۆمەڵگەکانی بەردەمیان ڕووبەڕووی دەبنەوە، ڕژێمە فاشیستەکان سنووردارکردنی توند دادەنێن کە ڕێگری لە ژنان دەکات لە بەهرەمەندبوون لە مافە سەرەتاییەکانی خۆیان لە ڕادەربڕین و جووڵە و بڕیاردانی گرنگ لە ژیانیاندا، ئەو ستەمانەی کە لە دژی ژنان دەکرێت، تەنیا لە یاسا و یاسادانانی جیاکاریدا سنووردار نییە، بەڵکو درێژدەبێتەوە بۆ ئەو پێکهاتە کولتووری و کۆمەڵایەتیانەی کە سووتەمەنی ئەم شێوازە ستەمکارانەن.

 

سەرەڕای ئاڵەنگاریەکان، ژنان لە سەرانسەری جیهان بەردەوامن لە تێکۆشان بۆ ڕزگاریخوازی و یەکسانی، بە پاڵپشتی تەڤگەرەکانی مافی مرۆڤ کە هەوڵدەدەن ئەو سنووردارکردنانە بشکێنن کە بەسەریاندا سەپێنراوە، دەسەڵاتیان پێبدەن بۆ بەرگریکردن لە خۆیان و وەرگرتنەوەی مافە ڕەواکانیان.

 

 فەزیلە محەمەد، چالاکوانی ژن لە ڕێکخراوی یەکسانی ڕایگەیاند، یاسای ٥٨ دیاری هیچ کەس و لایەنێک نەبووە، بەڵکو دوای تێکۆشانی درێژخایەن و بەرخۆدانی گەورە، بە تایبەت لە دوای شۆڕشی ٢٠١١ بە ژنانی تونس دراوە. بۆیە ئەم یاسایە نوێنەرایەتی دەستکەوتێکی بەرچاو و هەنگاوێکی بوێرانەیە لە بواری یاساداناندا، بەتایبەتی کە حکومەتی ناچار کرد چارەسەری ئەو پرسە بکات و پاڵی پێبدات بۆ گەڕان بەدوای ڕێوشوێنی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاکارییە ڕەگەزییەکان لە پێناو بەدیهێنانی یەکسانی و چەسپاندنی مافەکانی ژنان و ڕێزگرتن لە کەرامەتی مرۆڤ، ئەم ڕێبازە پێویستە هەموو جۆرەکانی توندوتیژی و هەڵاواردن چارەسەر بکات، تاوانباران لێپرسینەوە یان لەگەڵ بکرئت و پشتیوانی دارایی، کۆمەڵایەتی، تەندروستی و دەروونی پێشکەش بەو ژنانە بکات کە دەستدرێژییان کراوەتە سەر.

 

 ئاماژەی بەوەشکرد، تونس بە پێشکەوتووتر لە وڵاتانی دیکەی عەرەبی دادەنرێت لەم بوارەی یاساداناندا، ڕاستی ژنان لە تونس ئەمڕۆ شاهیدی "دژایەتییەکی ئاشکرا"یە لە نێوان یاسادانان و جێبەجێکردندا، ئەمەش بەڵگەی زیادبوونی توندوتیژی دژی ژنان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی ژنانی دەستدرێژیکردنە سەر، جگە لەوەش شێوازەکانی توندوتیژی پەرەیان سەندووە، چیتر توندوتیژیی ئاسایی نییە، بەڵکو کوشتن لە ڕێگەی هونەرەکانی سەربڕین، چەقۆ، خنکان، زیندانیکردن، برسیکردن تا مردن، سووتاندن، بڕینی ئەندامەکانی جەستە، لە پێکردن و شکاندن، بە بەکارهێنانی هەموو ئامرازەکانی بەردەست، بێجگە لە توندوتیژی ئەلیکترۆنی و قسەی ناشرین و هەراسانکردن و توندوتیژی ئابووری نەکرێت، وەک کرێی شەرمەزارکەر، ژنان لە بارودۆخێکی سەخت و زەلیلکەردا کاردەکەن کە زیان بە تەندروستی و سەلامەتییان دەگەیەنێت. ئاماژەی بەوەشکرد، حکومەت ڕێوشوێنی پێویستی بۆ ڕێگریکردن لەم دۆخانە نەگرتووەتەبەر، بە شێوەیەکی نەگبەتانە شکستی هێناوە لەو کارەدا.

 

ئەو پرسیاری کرد، ئایا ڕێنمایی یاسایی لە شار و گوندەکان پێشکەش کراوە؟ ئایا یاوەری قوربانیانی توندوتیژی کردووە و هارمۆنی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان کردووە بۆ پێشکەشکردنی هاوکارییە کۆمەڵایەتی و تەندروستی و دەروونییە پێویستەکان؟ ئایا شوێنی پەناگەی بۆ ئەو کەسانە دابین کردووە کە تووشی توندوتیژی بوون، ئامادەیان کردووە بۆ دووبارە تێکەڵبوونەوەیان لەگەڵ کۆمەڵگە؟ ئایا سیاسەت داڕێژراوە، پلان و بەرنامە داڕێژراوە بۆ نەهێشتنی توندوتیژی دژی کچان و ژنان لە بواری خێزان و پەروەردەیی و کۆمەڵایەتیدا؟ ئایا ناوەندە کولتوورییەکان هۆشیاری و پەروەردەیان لەسەر قبوڵکردنی ئەوانی دیکە و ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان و چاندنی بنەماکانی مافی مرۆڤ لە مێشکی منداڵان و گەنجاندا بڵاوکردۆتەوە؟  ئاماژەی بەوەدا کە دەسەڵاتداران هیچ بوارێکی بۆ بەرگریکردن لە ژنان نەهێشتۆتەوە، دەستڕاگەیشتنیان بە کاروباری گشتی سنووردار کردووە، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی ژمارەی ژنە سیاسەتمەدارەکان، ناوەندەکان، ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە زیندانی دەکرێن. وتی: ژنانی ئێمە لەژێر دەسەڵاتێکی ڕەگەزپەرستی دوژمنایەتی ئازادی و مافەکاندا دەژین، سەرەڕای ئەو ڕاستییە ناڕاستانەی کە پۆپۆلیزم بەرەوپێش دەبات، گەڕاندنەوەی تاریکی دۆخی ئێستا بۆ ڕژێمە لابراوەکان، بە مەبەستی خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی ئەو وێرانکارییە.

 

 فەزیلە محەمەد عەلی وتیشی: چارەسەر لە خەباتی گشتی و خەباتی بێوچانی ژنانماندایە لە دژی ئەم هێرشە توند و تیژە، لە کارکردن لەگەڵ ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، ناوەندەکان، ڕێکخراوەکانی لاوان، پارتە نەتەوەییەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ بەشداریکردن لە داڕشتنی بژاردەی سیاسی کۆریدۆرەکانی هەژاری و دواکەوتوویی و نەخۆشی، لە چنگی وابەستەیی ڕقاوی و وێرانکەر ڕزگارمان دەکات، پێویستە تێکۆشانێکی ماندوو نەناسانە بکەین بۆ ڕزگارکردنی خۆمان لەم ڕاستییە ئابوورییە چینایەتییە، دامەزراندنی سیستەمێکی نەتەوەیی نوێ کە خزمەت بە هەموو مرۆڤەکان بکات. ڕێگای ڕزگاری بە گوڵ چێنراو نەکراوە، پێویستە ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری ببینەوە، هەوڵبدەین بۆ تێپەڕاندنی سەختییەکان تا ڕزگاربوون لە چەوساندنەوە و تاڵانکردن و دواکەوتوویی بەدەستبهێنین، توندوتیژی و هەموو جۆرە جیاکارییە سێکسی و کۆمەڵایەتییەکان نەهێڵین، سەبارەت بە گرنگی هاودەنگیی ژن لە نێوان ژنانی ئەفریقا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیادا.

 

ڕاشیگەیاند، تەڤگەری ژن، جا عەرەبی بێت، چ ناوچەیی، یان نێودەوڵەتی، تەنیا تەڤگەرێک نییە کە داوای مافی ژنان بکات لە سنووری دیاریکراودا، بەڵکو هەوڵدەدات هاودەنگییەک بنیات بنێت کە سنوورە جوگرافی و کولتووری و ئایینی و سیاسییەکان تێپەڕێنێت، بۆیە هاودەنگی سنووربەزێن ئاماژە بە پێویستی یەکخستنی تەڤگەرەکانی ژنان دەکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵەنگاری هاوبەشەکان، ئەو دووپاتی کردەوە کە پێویستە سەرەتا دان بەوەدا بنێین کە ئاڵەنگاری هەیە ڕێگری لە بنیاتنانی تەڤگەرێکی بەهێزی ژنانی عەرەبی، ناوچەیی، یان جیهانی دەکات، بە لەبەرچاوگرتنی ڕەهەندی کولتووری و ئایینی، کە ئاڵەنگاریەک لە چوارچێوەی کولتووری و ئایدیۆلۆژی و میراسی ئایینیدا دروست دەکات، پلەی پابەندبوون بەم ڕەهەندانە لە سعودیە و ئیمارات، کە هاوشێوەی هاوتاکانی لە تونس و مەغریب نییە. ئەمەش ڕێگری لە پەرەپێدانی ستراتیژی و بەرنامەکان دەکات کە پێداویستی ژنان دابین دەکەن. جگە لەوەش، ئاڵەنگاری سیاسی هەیە، واتە حکومەتەکان بەردەوامن لە خنکاندنی چالاکیی ژنان لە ناوخۆدا و هەندێکیان بە تایبەتی لە کەنداودا بە تۆمەتی "هەڕەشەکردن لە ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی" یان "دژایەتیکردن بە حکومەت و زیانگەیاندن بە دەوڵەت" ڕووبەڕووی تەڤگەری ژنان دەبنەوە. ئەمەش ڕێگری دەکات لە دامەزراندنی تەڤگەرێکی بەهێزی ژن کە بە ئازادی لە سنوورەکانەوە کار بکات.  

 

ئاماژەی بەوەدا کە تەڤگەری ژنان لە وڵاتانی ئیسلامیدا بەتایبەتی ڕووبەڕووی بەرخۆدان دەبنەوە لەلایەن بەشێکی بەرچاو لە خودی ژنانەوە، لەژێر کاریگەری میراسی ئایدیۆلۆژی و ئایینی و لەژێر کۆنترۆڵی کەناڵ و ماڵپەڕەکاندا کە ناوەڕۆکی ئایینی دواکەوتوو و کۆنەپەرستانەیان هەیە، لەلایەن پارتە دەوڵەمەند و کۆنەپەرستەکانەوە پارەیان بۆ دابین دەکرێت کە ئامانجیان تێکدانی هۆشیاری و بەئاگابوونی زانستی ژنانە، وایان لێدەکات لەژێر بیروباوەڕی بەسەرچوودا لە نەزانیی بەردەوامدا ناڵە بکەن بۆ ئەوەی لە خەو هەڵنەستن و خەوی ئەو کەسانە تێک نەدەن کە کۆنترۆڵی ملی خۆیان دەکەن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە نوێنەرایەتی نیوەی کۆمەڵگە دەکەن، بە ئازادیی خۆیان، بازنەی بەرخۆدان لە دژی هەژاری و چەوساندنەوە و نادادپەروەری فراوانتر دەبێت، ئەمەش شتێکە کە لای ستەمکارانی دەسەڵاتدار قبوڵ نییە. جگە لەوەش، تەڤگەری ژنان بە هاودەنگی لە سەرانسەری سنوورەکاندا، وەک تەڤگەرەکانی دیکە، چ ناوەند، لاوان یان مافی مرۆڤ، پێویستی بە بودجە هەیە بۆ ئەنجامدانی چالاکیی و تەڤگەرەکانی و ڕاستییەکە ئەوەیە کە سەرچاوەی کەمی هەیە. 

 

ئاماژەی بەوەشکرد، شۆڕشی تونس لە ساڵی ٢٠١١، دواتر شۆڕشی میسر و ڕاپەڕینەکانی لیبیا و سووریا و لوبنان، پاڵنەرێکی بە تەڤگەری کۆمەڵایەتی بەخشی، وەک کاتالیستێک بۆ کردەوەی ژنان کاری کرد. ژنان بە ئیرادە بەردەوام بوون لە تێکۆشان بۆ گەیشتن بە داواکارییەکانیان و هەرچییەک لە توانایاندا بوو. ژنانی تونس سەرکەوتنێکیان بەدەستهێنا، ئەویش یاسای ٥٨ی ١١ی ئابی ٢٠١٧، کە هەوڵەکانیان بۆ کارکردنی هاوبەش و هارمۆنی لە دەرەوەی سنوورەکان زیادکرد. ئەوان تەڤگەریان لە دەوری بابەتگەلێکی جۆراوجۆر دامەزراند، وەک "هەراسانکردن لە شوێنە گشتییەکان و ئاشکراکردنی هەراسانکەران".  هەژماری تۆڕی کۆمەڵایەتییان دروستکرد کە هەڵسوکەوتی توندوتیژی دژی ژنان ئاشکرا دەکرد و تاوانباریان دەکرد. هەروەها وێنەی ژنانیان بەرزکردەوە کە پێشەنگایەتی تەڤگەرە ناڕەزایەتییەکان دەکەن، بەتایبەتی لە سەرانسەری ناوچەی عەرەبیدا، تیشکیان خستەسەر دیمەنەکانی ژنان کە ڕۆڵی دیاریان هەبووە لە کۆکردنەوەی خۆپیشاندانە بەرفراوانەکاندا.

 

ڕوونیشیکردەوە، بڵاوبوونەوەی پلاتفۆرمە مەجازییەکانی سۆشیال میدیا ڕۆڵی هەبووە لە ئاسانکاریی پەیوەندی و هاریکاریی نێوان سنوورەکان. ڕەنگە چالاکوانی ئەلیکترۆنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا تیشک بخاتەسەر گرنگی ئەو پلاتفۆرمانە. ئینتەرنێت و تەکنەلۆجیای زانیاری بەشداربووە لە بەرزکردنەوەی ئاستی بەشداریکردن و کەمکردنەوەی ئاڵەنگاریەکانی بەردەم تەڤگەرەکانی ژنان، بەڵام هەرچەندە ژنان توانیان بچنە سەر شەقامەکان و بەشداری لە زنجیرەیەک ناڕەزایەتیدا بکەن، تەنانەت لە یەمەن و بەحرەینیش کە سەرکوتکردن باڵادەستە، بەڵام ئەمە نەبووە هۆی ئەو گۆڕانکارییە پێشبینیکراوانەی کە ئامانجیان گەیشتن بە ئازادی و ماف و یەکسانی کاریگەرانەی ژنان بوو. 

 

 لە کۆتایی قسەکانیدا فەزیلە محەمەد، چالاکوانی ژن باسی لە پێشکەوتنی سیستماتیکی ڕژێمە ڕاستڕەوە توندڕەوەکان بە تایبەت لە ناوچەکەدا کرد. تێکۆشانی ژنان لە داخوازی ماف و یەکسانی ژناندا قەتیس نەماوە، بەڵکو گۆڕاوە بۆ تێکۆشان بۆ پڕۆژەیەکی ڕزگاریخوازی هەمەلایەنە بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی ئازاد کە بەهرەمەند بێت لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و کەرامەتی نەتەوەیی. ئەمە تاکە پڕۆژەیە کە گەرەنتی گەیشتن بە مافەکان و گەیشتن بە یەکسانی و دادپەروەری دەکات. پێداگری لەسەر تێکۆشان لە خۆڕاگری ژنان لە ئەفریقادا دیارە سەرەڕای ئەو توندوتیژی و ئاوارەیی و برسێتی و کوشتنانەی کە تووشی دەبن، وەک لە فەڵەستین و بە تایبەتی لە غەززە بەڵگەی لەسەرە، کە ژنان سەرەڕای ترسناکیی و دڕندەیی شەڕ، لە خۆڕاگرییەکانیاندا داهێنەرن.