رەجا حەمید ڕەشید

 

بەغداـ نوێنەرایەتیکردنی ژنانی عێراق لە کۆڕ و کۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکاندا بەشدارە لە بەرزکردنەوەی وێنە و پێگەی جیهانی، هەروەها ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ڕۆڵیان لە یاسا و دیپلۆماسیدا. ڕۆڵی ئەوان لە ناوبژیوانی و دیپلۆماسیدا پێگەی ئەوان بەهێز دەکات و توانای ئەوان بۆ پێشەنگایەتیکردنی لێهاتووانە لە پرسە یاساییە نێودەوڵەتییەکان پشتڕاست دەکاتەوە.

 

ژنانی عەرەب ڕۆڵێکی سەرەکییان لە بوارە جیاوازەکاندا گێڕاوە، زاڵبوون بەسەر ئاڵەنگاری کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و بەدەستهێنانی دەستکەوتی بەرچاو لە بواری یاسا و ناوبژیوانی و دیپلۆماسی نێودەوڵەتیدا. بە پەرەپێدانی سیاسەتی یاسایی و دامەزراندنی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان کە بەشدارن لە چارەسەرکردنی ململانێکان، بەشێک لە ژنان توانیویانە دادپەروەری بەرەوپێش ببەن، ژنان لە ڕووی یاسایی و ئابوورییەوە بەهێز بکەن، بە شێوەیەکی کاریگەر بەشداری لە کۆڕ و کۆڕبەندە جیهانییەکاندا بکەن، ئەمەش ڕەنگدانەوەی توانای ئەوانە بۆ پێشەنگایەتیکردنی کارامە لە پرسە نێودەوڵەتییەکان و چەسپاندنی پێگەی خۆیان لە گۆڕەپانی یاسایی و دیپلۆماسیدا.

 

نادیە جەدوع، دکتۆر یەکەمین پێشەنگی ژنە لە دادگایەکی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان. بۆ ئەوەی ڕۆشنایی بخەینەسەر کارەکەی و دیدگای بۆ بەهێزکردنی ژنان و ڕۆڵی لە پێشخستنی دادپەروەری لە ڕێگەی دامەزراندنی دادگای نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و نوێنەرایەتیکردنی عێراق لە کۆڕ و کۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکاندا، ئاژانسەکەمان ئەم چاوپێکەوتنەی لەگەڵدا ئەنجامدا.

 

چۆن باسی ئەزموونی خۆت دەکەیت وەک یەکەم ژنی عەرەب و عێراقی کە ئەندامێتی هەمیشەیی لە ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەدەست هێنا؟

پێشەنگی من عێراقە، بەتایبەتی لە بەرەی دیپلۆماسیدا. هەوڵ دەدەم ژنانی عێراق ئامادەیییەکی کاریگەریان هەبێت لە کۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکان کە لەگەڵ تواناکانیان بگونجێت. من بە بەدەستهێنانی ئەندامێتی هەمیشەیی لە کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکاندا دەستکەوتێکی چۆنایەتیم بەدەستهێناوە. ئەمە دەستکەوتێکی گەورەیە نەک تەنها بۆ من بە شێوەیەکی تایبەتی، بەڵکو بۆ ژنانی عێراقی و عەرەب بە گشتی. ئەم پۆستە پێویستی بە ساڵانێک کاری بە پەرۆش و ئەزموونی لە بواری یاسا و پەرەپێدانی نێودەوڵەتیدا هەبوو. بەرپرسیارێتییەکی گەورەیە کە لە ڕێگەیەوە هەوڵدەدەم هاوکاری نێودەوڵەتی بەرز بکەمەوە و پشتگیری لە سیاسەتە مرۆیی و گەشەپێدانەکان بکەم. من ئاواتەخوازم ببمە نمونەیەک، نەک تەنها لە عێراق بەڵکو لە جیهانی عەرەبیشدا.

 

دەمەوێت جەخت لەوە بکەمەوە کە ژنان توانای کاریگەری و بڕیاردانیان هەیە لە بوارە گەورەکانی وەک یاسا و ئابووری و وەبەرهێنانی تەکنەلۆژیادا. ئەزموونی من پەیامێکە بۆ هەموو ژنێکی گەنج کە بە ئیرادە و ماندووبوون دەتوانێت بیانباتە پۆستەکانی پێشەنگایەتی ڕاستەقینە.

 

گرنگی دانانی پلاتفۆرمی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی عێراقی-عەرەبی چییە؟

سەرەڕای واژۆکردنی بە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی ناوبژیوانی، بەڵام هێشتا عێراق پلاتفۆرمێکی ناوخۆیی سەربەخۆی نییە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان و ئابووری. لێرەوە بیرۆکەی دامەزراندنی دادگای نێودەوڵەتی بۆ یەکلاکردنەوە و ناوبژیوانی ناکۆکییەکان (ICDSA) وەک سەکۆیەکی دادپەروەرانە و کاریگەر سەریهەڵدا، کە تاک و کۆمپانیاکان دەتوانن بە شێوەیەکی ئاشتیانە و خێرا و بە تێچووی کەمتر ناکۆکییەکانیان چارەسەر بکەن لە چاو پەنابردن بۆ دادگا نەریتیەکان.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، پرۆژەکە نوێنەرایەتی لوتکەی ئەزموونی من دەکات لە یاسای نێودەوڵەتی و ناوبژیوانیدا، منیش حەزم دەکرد دڵنیا بم لەوەی کە دامەزراندنی دادگاکە لەسەر بنەمای دادپەروەری و ڕوونی و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای یاسایی مۆدێرن بوو. ئێمە دیترۆیتمان وەک کورسی دادگاکە هەڵبژارد بەهۆی ژینگەی یاسایی پێشکەوتووی و شوێنی ستراتیژی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا.

 

دیارترین دەستکەوتەکانت لە ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆییدا چین؟

ئەندامێتی هەمیشەییم لە سکرتاریەتی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەدەستهێنا و دادگای نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردن و ناوبژیوانی ناکۆکییەکان (ICDSA)م لە دیترۆیت دامەزراند. ئەم دەستکەوتە ڕۆڵی عێراق لە گۆڕەپانی یاسایی نێودەوڵەتی بەهێز دەکات و سەکۆیەکی کاریگەر بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکیەکان بە خێرایی و دادپەروەرانە و بە تێچووی کەمتر لە دادگا نەریتیەکان دابین دەکات.

 

لە عێراقدا بەشداری کرد لە پێشخستنی دادپەروەری لە ڕێگەی پەرەپێدانی سیاسەتی یاسایی و دامەزراندنی دەزگای دادوەری سەربەخۆ و دەستپێشخەری بۆ بەهێزکردنی ژنان لە ڕووی یاسایی و ئابوورییەوە. کۆمەڵەیەکی نیشتمانی بۆ ژنانی پێشەنگەکانی عێراق دامەزراند، نوێنەرایەتی عێراقی کرد لە چەندین کۆڕبەندی نێودەوڵەتیدا. هەوڵیدا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان بەهێزتر بکات، بەتایبەتی لە بوارەکانی ناوبژیوانی و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان، هەروەها لە ئەمریکا و ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کۆنگرەی ڕێکخست و ناوەندی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە ناوچەکەدا کردەوە، لەوانەش لە ئیتاڵیا، بە گرنگیدان بە پاڵپشتیکردنی ژنان بە گوێرەی بڕیارنامەی ١٣٢٥. جەختی کردەوە کە ژنانی عێراق خاوەنی توانا و شارەزاین بۆ پێشەنگایەتیکردنی دامەزراوە نێودەوڵەتییە کاریگەرەکان. تەنها پێویستمان بە پشتیوانی کاریگەر و ژینگەیەکی یاسایی هەیە کە هاندەری بەشداری چالاکانەی ژنان بێت لە هەموو بوارەکاندا.

 

لە ژیانی پیشەیی خۆتدا لە بواری یاسای نێودەوڵەتی و ناوبژیوانیدا ڕووبەڕووی چ ئالەنگاریەک بوویتەوە؟

یەکێک لەو ئاڵەنگاریە هەرە بەرچاوانەی کە ڕووبەڕووم بووەوە ئەوە بوو کە من ژنم و یەکێک لە دامەزرێنەرانی لیژنەی ناوەندی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی عەشایەری لە نەجەف. ئەم لێژنەیە خاوەنی سیمایەکی نەریتیی خێڵەکی و ئایینییە و بوونی ژنانیش داب و نەریتی نییە. بوونی من لەم کۆڕبەندەدا دژایەتی هەندێک لە ئەندامانی لێکەوتەوە، چونکە ئاسان نەبوو بیرۆکەی ئەوەی کە ژن بەشێک بێت لە لیژنەیەکی ناوەندی یاسایی، لە ژێر چاودێری و ئامادەبوونی دەسەڵاتدارانی ئایینیدا کار بکات.

 

بەڵام من ژنێکی ئاسایی نیم. من پشت بە بڕیارنامەی ١٣٢٥ی نەتەوە یەکگرتووەکان دەبەستم، کە مافی بەشداریکردنی ژنانی لە ئۆپەراسیۆنەکانی ئاشتیپارێزی و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بەخشی، بە شێوەیەکی فەرمی، نێودەوڵەتی، دیپلۆماسی و تەنانەت لە ناوخۆی عێراقیشدا، لەوانەش وەک دادوەر لە چارەسەرکردنی ناکۆکیەکاندا.

 

ئەمڕۆ دەبینین ژنان لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاکان و لە پۆستە پێشەنگایەتی و ئەکادیمییەکاندا ئامادەن، جێپەنجەیەکی بەهێز دروست دەکەن، بە ئیرادەیەکەوە ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری دەبنەوە، لەژێر ئاڵای عێراق و سەروەرییەکەیدا.

 

هەروەها ڕووبەڕووی چەندین ئاڵەنگاری ئاڵۆز بووەوە، یەکەمیان ئەوەیە کە عێراق هێشتا ناوەندێکی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی کاریگەر نییە، سەرەڕای ئەوەی لایەنێکە لە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان. ڕەخنەی ڕەسمی بەرچاو هەیە سەبارەت بە دامەزراندنی ئەم جۆرە ناوەندانە لە ناوخۆی وڵاتدا، کولتوری ناوبژیوانی لە سیستەمی یاسایی عێراقدا بە توندی جێگیر نەکراوە. ناوبژیوانی تەنها لە چوارچێوەیەکی سنوورداردا لە گرێبەستەکانی وەزارەت لەگەڵ دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان ئەنجام دەدرێت.

 

لە ئاڵەنگاری ڕاستەقینە دا بڵاوبوونەوەی بڕوانامە و کارتی ناوبژیوانییە کە لەلایەن دەزگا نافەرمییەکانەوە بە کەسانی ناشایستە دەدرێن، ئەمەش متمانەی گشتی بەم سیستەمە لاواز کردووە. گرفتێکی تر پەیوەندی بە دەسەڵاتی دادوەری عێراقەوە هەیە، کە ناوبژیوانی لە نەبوونی ناوەندە دانپێدانراوەکان یان یاسایەکی مۆدێرن کە ئەم پرۆسەیە ڕێکبخات، پشتیوانییەکی پێویست بەدەست ناهێنێت. پێویستە یاسای ناوبژیوانی نوێ بکرێتەوە و ڕۆڵی لە چوارچێوەی سیستەمی دادوەریدا چالاک بکرێت، ئەمەش ببێتە ئامرازێکی کاریگەر بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و پاڵپشتیکردنی ژینگەی وەبەرهێنان.

 

ڕۆڵی تۆ وەک سەرۆکی دادگای نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە دیترۆیت چییە و چۆن بەشداری دەکەیت لە پێشخستنی دادپەروەریدا؟

وەک پێشەنگی ئەم دادگایە کاردەکەم بۆ دابینکردنی سەکۆیەکی سەربەخۆی نێودەوڵەتی و عەرەبی و عێراقی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و کاریگەر، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی نەبوونی ناوەندەکانی ناوبژیوانی لە چوارچێوەی عێراقدا، سەرەڕای پەیوەستبوونی بە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان. دادگا ئاسانکاری دەکات بۆ یەکلاکردنەوەی خێرای ناکۆکیەکان بۆ کۆمپانیا و تاکەکان، بە تێچووی کەمتر بە بەراورد بە دادگا نەریتیەکان، کات و پارە پاشەکەوت دەکات و متمانە لە نێوان لایەنەکاندا بەرز دەکاتەوە.

 

هەروەها بوونی دادگاکە لە دیترۆیت ڕەهەندێکی بەرچاوی نێودەوڵەتی و یاسایی پێدەبەخشێت، کە بەشدارە لە بەرەوپێشبردنی دادپەروەری و ڕوون لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان و ئابووریدا. لە هەمووی گرنگتر، ئەم ڕۆڵە توانای ژنانی عێراق نیشان دەدات بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی کارا پێشەنگایەتی دامەزراوە یاساییە جیهانییەکان بکەن، بەشداری بکەن لە پاڵپشتیکردنی ژینگەیەکی یاسایی دادپەروەرانە لە ناوچەکەدا.

 

من کاردەکەم بۆ بەرزکردنەوەی ڕۆڵی ژنان لە یاسای نێودەوڵەتی و ناوبژیوانیدا بە بەهێزکردنیان لە ڕێگەی خولی پەروەردەی و پەروەردە و کردنەوەی ڕێگا بۆ بەشداری چالاکانەیان. هەوڵ دەدەم ناوەندێکی تایبەتمەند بۆ ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە عێراق بکەمەوە، بۆ پاڵپشتی بوونی ژنان لەم بوارەدا، بە تایبەت بە لەبەرچاوگرتنی نەبوونی پلاتفۆرمی فەرمی ناوخۆیی. پێم وایە نوێنەرایەتی ژنانی عێراق لە کۆڕ و کۆڕە نێودەوڵەتییەکاندا بەشدارە لە بەرزکردنەوەی وێنە و پێگەی جیهانییان و گوزارشتە لە پەرەپێدانی ڕۆڵی ئەوان لە یاسا و دیپلۆماسیدا. پاڵپشتیکردنی مافەکانی ژنان و بەهێزکردنیان لەڕووی ئابوری و یاساییەوە ڕێگای ئایندەیەکی دادپەروەرترە، نوێنەرایەتی نێودەوڵەتیشیان متمانەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەعێراق پتەوتر دەکات.

 

نوێنەرایەتی ژنان لە دامەزراوە نێودەوڵەتی و یاساییەکاندا هەنگاوێکی سەرەکییە بۆ بەهێزکردنی ژنانی عێراق و بەهێزکردنی ئامادەبوونیان لە کۆڕ و کۆڕبەندە جیهانییەکاندا. بەشدارە لە پەرەپێدانی تواناکانیان و دروستکردنی تۆڕی نێودەوڵەتی کاریگەر و ڕەنگدانەوەی وێنەیەکی ئەرێنی عێراقە لە دەرەوەی وڵات. ڕۆڵی ژنان لە ناوبژیوانی و دیپلۆماسیدا پێگەی ئەوان بەرز دەکاتەوە و توانای پێشەنگیەتیکردنی لێهاتوویی دۆسیە یاساییە نێودەوڵەتییەکان پشتڕاست دەکاتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان عێراق و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەهێز دەکات. گرنگییەکی زۆری هەیە کە پاڵپشتی حکومەت بکرێت لە کردنەوەی ناوەندێکی فەرمی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە ناوخۆی عێراق بە پێی ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بۆ دەستەبەرکردنی بەشداری کاریگەرانەی ژنان.