MÊRVET EBD EL-QADIR

Sûdan – Jinên Sûdanî îro di dilê krîzek tevlihev de dijîn ku tê de tundiya çekdarî bi pergalek civakî ya baviksalar û qanûnên cudakar re têkildar dibe, wan dike hedefa herî bêparastin û eşkere ya binpêkirinan. Qanûn û adet desthilatek berfireh didin mêran ku tundiyê rewa dike, di heman demê de şerê çekdarî pîvana binpêkirinan zêde kiriye, laşên jinan veguherandiye qadên şer ku her cûre zordarî lê tê kirin.

Jin û keç bûne hedefên herî hêsan û xeternak

Bi dehsalan e, jinên li Sûdanê ji gelek awayên tundiya sîstematîk êş kişandine. Civaka Sûdanê bi adet û kevneşopiyên mîrasî ve tê rêvebirin, ku di avahiyek baviksalar de kok digirin ku jinan marjînalîze dike û rola wan di jiyana giştî de kêm dike. Bi destpêkirina pevçûnên çekdarî yên li welêt re, tundî tenê bi qada şer ve sînordar nemaye. Berfireh bûye, jiyana sivîlan belav kiriye û li bingeha tevna civakî xistiye. Jin û keç bûne hedefên herî hêsan û xeternak. Ji ber ku tundiya cinsî û fîzîkî wekî çekek rasterast tê bikaranîn da ku civakan bitirsîne û tevna wan a civakî hilweşîne.

Ev tundî êdî bûye stratejiyek sîstematîk

Bi pêlên koçberiyê, bêmaliyê û hilweşîna xizmetên tenduristî û perwerdehiyê re, êşa jinan zêde bûye. Rewşa wan kiriye mînakek eşkere ya tevlihevî û encamên dijwar ên krîza Sûdanê. Ev tundî êdî ne tenê binpêkirinek takekesî ye; bûye stratejiyek sîstematîk ku armanc dike ku jinan ji holê rake û rola wan di hemû waran de marjînalîze bike. Her ku pevçûn berdewam dike, birîn kûrtir dibin û berpirsiyarî mezin dibe. Pirsgirêkên jinan di rêyên edalet, wekhevî û avakirina aştiyê ya li Sûdanê de Dibin navendek navendî, ne pirsgirêkek marjînal ku were paşguhkirin.

Destpêka hilweşîna mezin

Di 15’ê Nîsana 2023’yan de, piştî nakokiyeke li ser entegrekirina RSFê ya di nav artêşê de, piştî darbeya 2021’an ku hikûmeta sivîl hilweşand, di navbera artêşa Sûdanê û Hêzên Piştgiriya Lezgîn (RSF) de pevçûnên çekdarî derketin. Her ku pevçûn veguherî şerekî tevahî, welat ji hêla siyasî û leşkerî ve perçe bû, ew xist nav pevçûnek vekirî û xwînî. Şer li Xartûm, Darfûr, Cezîre û herêmên din belav bû.

Jin bê parastin hatin hiştin

Şer li hin deveran zû veguherî pevçûnên eşîrî û etnîkî. Ev jî bû sedema koçberbûna zêdetirî 12 milyon kesan a hem li hundir û hem jî li derve. Jin û keç herî zêde di bin bandora şer de man. Di nav ji koçberan  6 milyon jin hebûn. Ew li hember xizanî, birçîbûnê, nebûna lênêrîna tenduristiyê û tecawizê bêparastin hiştin.

Di Gulana 2015’an de, dema ku artêşê kontrola Xartûma Mezin ji nû ve girt, ew wekî destpêka bêhnvedanek dirêj-bendewar xuya bû. Bi milyonan kesên ku ji koçberiyê westiyabûn, ev wekî derfetek dîtin ku vegerin malên ku neçar mabûn terk bikin. Nêzîkî 2 milyon kes vegeriyan tax û gundên xwe û hejmara giştî ya kesên bêwar daket 10 milyonî. Lê ev veger, ne dawiya çîrokê bû; ew destpêka beşek nû ya êşê bû. Kesên vegeriyan, rastî bajarên bêcan hatin. Malên hilweşiyayî, torên av û elektrîkê yên hilweşiyayî û nexweşxaneyên girtî an bê derman. Pirsgirêk ne tenê ji nû ve avakirina dîwaran bû, ji nû ve avakirina jiyanê ya di nav valahiyek ku hêvî daqurtand de bû jî. Bi taybetî jinan barê ji nû ve rêzkirina hûrguliyên jiyana rojane hilgirtin. Ji dabînkirina xwarin û avê bigre heya lênêrîna zarok û extiyaran, di nebûna her garantî an piştgiriyek rastîn de. Li navendên koçberiyê yên demkî an taxên wêrankirî, bûyerên dubare yên tundiya cinsî û tacîzê hatin tomarkirin. Bûyerên ku jinan du car kirin hedef:  Qurbaniyên şer û qurbaniyên civakê yên di heman demê de.

Tawanên sîstematîk û paqijkirina etnîkî

Di Gulana 2025’an de, Hêzên Piştgiriya Lezgîn (RSF) yek ji tawanên herî tirsnak li El Geneina ya Darfûra Rojava kir. Human Rights Watch di raporek 186 rûpelî de paqijkirina etnîkî û tawanên li dijî mirovahiyê belge kir. Di nîvê yekem ê heman salê de, Ofîsa Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî kuştina herî kêm 3 hezar û 384 sivîlan belge kir. Piraniya wan li herêma Darfûrê bûn. Herêma ku RSF piraniya wê kontrol dike. Ev hejmar bi qasî ji sedî 80’yê hemû qurbaniyên sivîl ên tomarbûyî yên ku li Sûdanê di sala borî de çêbûne temsîl dike. Lê belê, diyarkirina hejmara rastîn a mirî û birîndaran karekî pir tevlihev dimîne. Ji ber hilweşîna pergala tenduristiyê, şerên berdewam û qutbûnên ragihandinê.

Birçîbûn wekî çekek şer e

Bajarê El Faşer, dorpêçek hovane ya ku zêdetirî 500 rojan dom kir, jiya. Berî ku di 26’ê Cotmeha 2015’an de bikeve destê Hêzên Piştgiriya Lezgîn, tehemûl kir. Di dema dorpêçkirinê de, niştecih bi birçîbûnek giran re rû bi rû man, malbat neçar man ku xwarina heywanan bixwin da ku bijîn. Di encamê de bûyerên jehrîbûnê yên kujer çêbûn. Zêdetirî 100 hezar kesên ku piraniya wan jin û zarok bûn, ji cih û warên xwe bûn û bi meşa ji 60 kîlometreyan zêdetir, çûn deverên bi ewletir.

Zêdetirî 243 jinên ducanî ji El Faşer di mercên pir dijwar de gihîştin kampê

Li kampên koçberiyê ku xwarin, ava vexwarinê ya paqij û xizmetên tenduristiyê tunene, bi hezaran bûyerên kêmbûna xwarinê ya akût di nav zarok û kal û pîran de hatin tomarkirin. Koordînasyona Giştî ya Kesên Koçber û Penaberan a li Sûdanê 5 hezar û 300 bûyer belge kir. Ev bûyer bûne sedema mirina 23 zarokan ku tenê di mehekê de li Kordofana Başûr mirine. Kêmbûna xwarinê jî bûye sedema belavbûna nexweşînan a li kampên koçberiyê. Wezareta Tenduristiyê di Tebaxa borî de zêdetirî 2 hezar bûyerên têlên deng tomar kir. Di heman demê de bûyerên kolerayê di çaryeka duyemîn a 2025’an de gihîştin 12 hezar û 739’an. Raporên herêmî asta karesata mirovî ya ku jin pê re rû bi rû ne eşkere dikin. Koçberiya bi darê zorê, bi stresa wê ya giran a laşî û psîkolojîk û kêmbûna krîtîk a xwarin û lênêrîna bijîşkî, bûye sedema zêdebûna kurtajên ducaniyê di nav jinên ducanî de. Zêdetirî 243 jinên ducanî ji El Faşer di şert û mercên pir dijwar de gihîştine kampa Tawila li Bakurê Darfûrê û bajarê Ad-Dabba yê li bakur. Di şert û mercên pir dijwar ku jiyana wan û jiyana zarokên wan ên jidayîkbûyî tehdît dikin de jiyane.

Laşên jinan wekî çekên şer tên dîtin

Şîdet li El Faşer bûye polîtîkayek sîstematîk. Laşên jinan wekî çekên şer tên dîtin; keç li ber çavên dayîkên xwe tên tecawizkirin; mêr tên kuştin an zarok tên revandin, valahiyek li dû xwe dihêlin ku giyanê wan dixwe. Ev hemû di dema dorpêçkirina bajêr de diqewime û nan û derman bûne xewnên negihîştî. Niştecîh di navbera du hilbijartinên tal de asê mane: di bin bombebaran û birçîbûnê de bimînin, an jî ber bi nenasiyê ve birevin. Gelek ji wan ku ji sînorê Çadê derbas bûne, çîrokên êş û jiyanê bi xwe re tînin, hinên din jî mane, hewl didin ku xwe bi tiştê ku ji axa xwe û bîranînên xwe maye ve girêdin.

Destdirêjî: Jin dibin amûrên şer

Şerê li Sûdanê bi taybetî li Darfûr û Xartûmê laşên jinan veguherandiye qadên şer. Qada ku tundiya cinsî bûye amûrek sîstematîk ji bo terorîzekirina civakan. Lê belê, ev binpêkirin ne tenê bi deverên pevçûna rasterast ve sînordar in. Li hemû deverên koçberî û penaberiyê dirêj dibin, jin û keçan di navenda krîza mirovî de bicîh dikin.

Herî kêm 330 dozên destdirêjiyê yên têkildarî pevçûnê belge kirin

Diyardeya koletiya jinan ne nû ye, lê pîvanên xeternaktir û berbelavtir bi dest xistiye. Ev pratîk ji kêlekan ber bi dilê welêt ve çûne, ku bi dehan jin û keç, hin ji wan bi qasî 12 salî ne, rastî destdirêjiya aliyên pevçûnê hatine. Ev tundî ne tenê bi êrîşa fîzîkî ve sînordar bûye; hin jinan bi rojan di şert û mercên ku dighîjin "koletiya cinsî", ku binpêkirinek eşkere ya mafên mirovan ên bingehîn e de, hatine girtin. Pisporên mafên mirovan herî kêm 330 dozên destdirêjiyê yên têkildarî pevçûnê belge kirine, lê hejmara rastîn ji ber kêmraporkirinê pir zêdetir e.

Dîmena ku leşkerek RSF’ê keçek bi îşkence kuşt

Tenê di hefteyekê de, 32 bûyerên tecawiza keçan ji El Faşerê hatin tomarkirin. Ev keç dema ku hewl didan birevin Tawîlayê ku hin ji wan di nav bajêr de piştî êrîşa Hêzên Piştgiriya Lezgîn qewimîn. Binpêkirin tecawiza komî, tecawiza li ber çavên endamên malbatê, revandina ji bo fîdyeyê, hedefgirtina çalakvan û xebatkarên alîkariya mirovî û îstismara cinsî bi aliyên etnîkî û nijadî vedihewîne. Îlona borî, vîdyoyek bi berfirehî belav bû ku nîşan dide keçek ji Darfûrê ji hêla leşkerekî Hêzên Piştgiriya Lezgîn (RSF) ve bi awayekî tirsnak tê îşkencekirin. Ew bi têlekê li ser darekê hate daliqandin, di dawiyê de di êşê de mir. Ev, dîmenek ku êşa mezin a ku jin pê re rû bi rû dimînin nîşan dide.

RSF di du rojên pêşîn ên ketina bajêr de li El Faşerê 300 jinan qetil kir û bi qasî 37 jin û hejmarek zarok di êrîşeke bêmirov ku sivîlan li El Obeida li rojavayê welêt hedef girt de, kuştin.

Jinên rojnameger li xetên pêş in

Jinên rojnamevan ne dûrî xetên pêş bûn. Pîşeya wan bû rîskek rojan û wêneya wan bû nîşanek rasterast a nazikiya rastiya siyasî û civakî ya welêt. Pîşeya ku tê texmînkirin ku dengê rastiyê be, bûye qada şer a pevçûnên berdewam. Tê de tepeserkirina siyasî bi hilweşîna saziyan re diqelişe û rojnamegeriya jinan dike karekî xeternak.

Ji destpêka pevçûnê ve, azadiya çapemeniyê ji rêza 149’an a cîhanê daketiye rêza 156’an. Ev daketin ne tenê îstatîstîkek di raporek navneteweyî de ye; ew rastiyek nîşan dide ku bi girtin, gef û kuştinan ve hatî nîşankirin e. Bi dehan rojnamevanan neçar dike ku birevin an jî li welatên cîran penaber bin. Rojnamevanên jin bi barekî ducarî re rû bi rû ne, di navbera aloziya pevçûnê û sendeliya windakirina kar de asê mane. Tenê li Darfûrê, zêdetirî 150 rojnamevanên jin neçar mane ku di bin navên derewîn de bixebitin da ku ji tolhildanê dûr bikevin. Bi gefên girtin, destdirêjî û tecawizê re rû bi rû ne. Ji bilî kampanyayên sîstematîk ên serhêl ên wekî ya ku rojnamevan Maha Al-Talib hedef digre.

Hilweşîna medyayê zehmetiyên din zêde kir; rojnameyên çapkirî weşana xwe rawestandin, çapxane hatin girtin û firoşgehên rojnameyan winda bûn, rojnamevanên jin neçar man ku xwe bispêrin platformên dîjîtal ên ne ewle. Wan cîhên perwerdehiya pîşeyî yên ku nifşên rojnamevanên xwedî ezmûn xwedî kiribûn winda kirin.

Binpêkirin bi girtinê nesekinîn. Şerê berdewam rojnamegerî kir karekî xeternak, rojnamevan di nav agirê xaçerêyî de asê man, bi tohmetên xiyanet û hevkariyê dorpêç kirin û bi binçavkirin, windakirina bi zorê, an mirinê gef li wan xwarin.

Îstatîstîkên sendîkayê di salekê de 377 binpêkirinên rasterast li dijî rojnamevanan belge kirin. 130 ji van binpêkirinan, li dijî rojnamevanên jin bûn. 6 rojnamevan hatin kuştin, 3 rojnamevanên jin rastî destdirêjiyê hatin, pêncên din hatin girtin û gefa mirinê li wan xwarin. 13 rojnamevanên jin rastî xetera gulebaranê hatin û malên 10 ji wan, hatin wêrankirin.

Sinetkirina jinan û zewaca zû: Hişmendiyek kûr a serdestiya mêr

Şîdeta navmalî û şerê çekdarî li Sûdanê bi hev re rastiyek dijwar diafirînin ku jinan ber bi hilweşînê ve dibe. Her çiqas şer êşa wan bi rêya koçberî, xizanî û îstîsmara cinsî girantir dike jî, mal bi xwe dibe qada tundiya rojane - psîkolojîk û fîzîkî - ku ji hêla çandek ve tê domandin ku jinan ji kêliya jidayîkbûna wan ve bêqîmet dike.

Zarokên keç tên sinetkirin

Cûdakarî bi pîrozkirina jidayîkbûna kurek, zû dest pê dike. Dema ku keçek jidayîk dibe, bi redkirinê re rû bi rû dimîne. Ev tundiya avahîsaziyê bi rêya cudakariya di maf, perwerde û derfetan de berdewam dike. Şêweya wê ya herî hovane, sinetkirina zayendî ya jinan e. Ev jî, hîn jî di gelek civakan de di bin navê "parastina rûmetê" de tê kirin. Binpêkirinek ku ji sedî 87’ê jinên Sûdanî dikşînin e. Bi heman awayî, bi hezaran keç ji perwerdehiyê bêpar dimînin û hîn zarok in neçar in ku bizewicin.

Heqaret, lêdan û zor wekî "mafê" mêr tê dîtin

Di bin navê zewacê de, hişmendiya baviksalar desthilatdariya mêr li ser laş, dem û mafên jinê rewa dike. Heqaret, lêdan û zor wekî "mafê" mêr tê dîtin lewma jî ne sûc. Di nav vê normalîzekirinê de, bûyerên tirsnak zêde dibin. Rapor kuştina kesên saxmayî ji hêla malbatên wan ve di bin bahaneya "rûmetê" de û di bin zexta tirsa stîgmayê de belge dikin. Li gorî UNICEFê, berî zêdebûna pevçûnan, zêdetirî 3 milyon jin di bin xetereya tundiya li ser bingeha zayendî de bûn. Ev hejmar piştî wê gihîşt 4.2 milyonî.

Qanûnên fermî û bêcezabûna kronîk

Di qanûna Sûdanê de bendên zelal ên ku tundiya navmalî sûcdar dikin an jî berpirsyariya sûcdar bi tundî diyar dikin, tunene. Beşek mezin ji qanûnên rewşa kesane li ser adetên civakî yên muhafezekar in ku desthilatdariya hema hema teqez didin mêr. Di vê pergalê de, tundiya li dijî jinan dibe kiryarek "ji hêla civakî ve qebûlkirî". Kiryarek ku ji cudakariya di zarokatiyê de destpê dike, bi rêya sinetkirina zayendî ya jinan û zewaca zarokan dirêj dibe heta tundiya fîzîkî û psîkolojîk a di hundirê malê de diçe.

Tevî ku guhertin hatine kirin jî, wekî sûcdarkirina sinetkirina zayendî ya jinan a di qanûna 1991’an de, Qanûna li Dijî Bazirganiya Mirovan a 2014’an û qanûnên li ser destdirêjiyê ya di pevçûnan de û mafên jinên karker, ev qanûn bi piranî bêbandor dimînin. Gelek jin bi rêya nivîsên ku ji bo cezakirina wan têne bikaranîn, wekî sûcdariyên "cilên nebaş", kontrola li ser tevgera jinan û cudakariya li qadên giştî, bi sînorkirinên qanûnî û civakî re rû bi rû dimînin.

Bêcezatî nîşaneya herî berbiçav a vê bêserûberiyê ye. Ji ber ku piraniya kesên ku ji sala 2003’yan vir ve tevlî îstîsmara cinsî ya berdewam bûne nehatine darizandin, ev yek jî di dema şerê heyî de dibe sedema zêdebûna tundiyê.

Jin di pêşengiya hewldanên mirovî de di şer de ne

Ji destpêka şer û pevçûnên li Sûdanê ve, jin di pêşengiya hewldanên mirovî û civakî de derketine pêş, tevî ku rastî binpêkirinên berfireh hatine. Gelek jinan di şert û mercên pir xeternak de piştgiriya bijîşkî û psîkolojîk peyda kirine. Bi taybetî jî, xebatkarên tenduristiyê yên ku tevî kêmbûna çavkaniyan û xetereyên ewlehiyê xebata xwe berdewam kirine.

Gelek jinan her wiha înîsiyatîfên herêmî ava kirine da ku alîkariya kesên ku ji nav welêt koçber bûne û penaberan, nemaze jin û zarokên ku ji tundiya li ser bingeha zayendî dikşînin, peyda bikin. Tevgerên wekî "Jinên Li Dijî Şer" derketine holê, hewl didin ku şer rawestînin û diyalogê pêşve bibin. Ev tevger tekez dikin ku beşdariya jinan ne tenê daxwazek ji bo wekheviyê ye, pêdiviyek stratejîk a ji bo avakirina aştiyek domdar e jî.

Civaka navnetewî tenê daxuyaniyên şermezarkirinê dide

Tevî dîrokek dirêj a beşdariya siyasî, dijwariyên ku pê re rû bi rû mane û gelek binpêkirinên ku kişandine, jinên Sûdanê hîn jî ji danûstandinên aştiyê û danûstandinên veguhêz têne dûrxistin. Ev yek şansên entegrekirina pirsgirêkên wan, di çareseriyên pêşerojê û biryarên girîng de têk dibe.

Tiştê ku îro li Sûdanê diqewime ne tenê krîzek navxweyî ye, her wiha sûcek aşkera yê li dijî mirovahiyê ye ku li ber çavên cîhanê tê kirin. Jin bi awayekî sîstematîk têne hedefgirtin û dibin amûrên şer. Di heman demê de civaka navneteweyî tenê daxuyaniyên şermezarkirinê dide ku ne guleyek radiwestîne û ne jî zarokek ji birçîbûnê rizgar dike.

Ev bêdengî dê çiqas berdewam bike dema ku jin du caran têne kuştin: Carekê ji hêla laşên xwe yên binpêkirî ve û careke din ji hêla dengên wan ên tepisandî ve? Sûdan îro ne tenê bajarekî dorpêçkirî ye; ew qêrînek ji bo mirovahiyê ye ku divê were bihîstin û veguhere çalakiyek lezgîn ji bo rawestandina xwînrijandinê û vegerandina mafê jiyan û rûmeta jinan.

Dem hatiye ku dîwarê bêxemiyê were hilweşandin û pirsgirêkên jinan bibin xêzek sor ku di tu pêvajoyek siyasî an danûstandinê de nayê derbaskirin. Aştî bêyî edaletê ji bo jinan aştiyek derewîn e û edalete ku tecawizkar û kujeran berpirsyar nagire, edaletek xirabkirî ye. Divê cîhan fêm bike ku têkoşîna jinan li Sûdanê têkoşîna hemû mirovahiyê ye û ku paşguhkirina wê tê wateya qebûlkirina cîhanek ku şer tecawiza jinan û birçîbûna zarokan rewa dike.