میرفەت عەبدولقادر

 

سودان - ململانێی سودان لە نێوان سوپای سودان و هێزەکانی پشتیوانی خێرا کە زیاتر لە دوو ساڵە بەردەوامە، بووەتە هۆی گەورەترین قەیرانی برسێتی لە جیهاندا، بەپێی ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان و بەرنامەی خۆراکی جیهانی، نزیکەی ٢٥ ملیۆن کەس کە یەکسانە بە نیوەی دانیشتوانی سودان، ڕووبەڕووی برسێتی بوونەتەوە.

 

"بەدخۆراکی هەموو کەسێک لە  فاشر لەناو دەبات"

نووسینگەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هەماهەنگی کاروباری مرۆی زیاتر لە ساڵێک لەمەوبەر ڕوودانی برسێتی لە پارێزگای دارفۆری باکووری بەڵگە کردوە و پشتڕاستی کردەوە کە پێشبینی دەکرێت برسێتی بۆ ناوچەکانی دیکەش بڵاوبێتەوە، هاوکات ژمارەیەکی زۆر گیانلەدەستدان بەهۆی برسێتی و بەدخۆراکی لە شاری فاشر ڕوویانداوە، دوابەدوای ئەمەش تۆڕی پزیشکانی سودان چەندین بانگەوازی بۆ هەڵگرتنی گەمارۆی سەر شارەکە بڵاوکردەوە، بەهۆی برسێتی قۆناغی سێیەم و تێکچوونی کارەساتبارانەی بارودۆخی ژیان و تەندروستی.

 

گەمارۆدانی شاری فاشر لە باکووری دارفور لە ڕۆژئاوای سودان دەچێتە ساڵی دووەمەوە، دوای ئەوەی هێزەکانی پشتیوانی خێرا ئەو ڕێگایانەیان داخست کە کاڵایان بۆ دانیشتوانی ئەوێ دەگواستەوە، هەوڵەکانی ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان بۆ دەستوەردان و چارەسەرکردنی قەیرانەکە بە هێنانی خۆراک و دەرمان و دامەزراندنی ئاگربەست شکستی هێنا.

 

"ئەمباز"ئالیک تاکە سەرچاوەی خۆراکە لە شاری فاشر

لەناو کامپی ئەبو شوک بۆ ئاوارەکان، بابەتی کارەسات دەکرێتەوە، ئەو منداڵانەی توانای جوڵە و ڕۆیشتنیان نییە، ژنانی دووگیان و شیردەر کە بەهۆی برسێتی و نەخۆشیەوە ماندو بوون، لە خەباتدان بۆ ئەوەی لەو بارودۆخە سەختە بۆ منداڵەکانیان بژین.

 

لەم شوێنەدا کە بەتەواوی بێبەشە لە سەرەتاییترین پێداویستییەکانی ژیان، جگە لە چەند چادرێکی وێران و پاشماوەی خۆراکی ئاژەڵان، ئاژانسەکەمان گەشتێکی کرد و لەگەڵ هەندێک لە  ژنان و منداڵان کۆبووەوە بۆ بیرکردنەوە لە دۆخی ناو کامپەکانی ئاوارەبوون لە فاشر.

 

ئاژانسەکەمان لەگەڵ سوعاد سلێمان کۆبووەوە کە وەک هەموو ئەوانەی لەوێ بوون بە برسێتی ماندو بووە، جەستەی ئەوەندە تێکچووبوو کە چیتر نەیدەتوانی بە شێوەیەکی ئاسای بجوڵێت، وتی: لە کامپەکاندا ژمارەیەکی زۆر منداڵ و بەساڵاچوو هەن کە بەدەست بەدخۆراکی و کەمی خۆراکەوە دەناڵێنن.

 

ئاماژەی بەوەشکردوە، کە کامپەکان پڕبوون لە مێروو، و قڕکەریان نەبووە بۆ بەرەنگاربوونەوەیان، هاوڵاتیانی مەدەنی لە کامپەکاندا بەدەست کەمخوێنییەوە دەناڵێنن، بەو پێیەی هیچ دەرمان و گیراوەیەکی پزیشکی لە شارەکەدا نەبووە،هەروەها ژنان بە تایبەتی ژنانی دووگیان و شیردەر کاریگەرییان لەسەر بووە.

 

زیاتر لە مانگێک بوو تاکە خۆراکێک کە دانیشتوانی  فاشر بۆ ژەمەکانیان پشتیان پێ بەستبوو، "ئەمباز"ئالیک یان خۆراکی ئاژەڵان بوو، بە دەست وردی دەکەن بۆ ئەوەی ژەمەکانی پێ دروست دەکەن کە بەزەحمەت بەشیکردووە، ئەمەش بووە هۆی مردنی تەواوی خێزانێکی شەش کەسی.

 

"ژنان و منداڵان زۆرترین گروپی تووشبوون"

لەناو حەوشەی کامپەکەدا منداڵان بە بازنەی دادەنیشن و نزای باشی خۆیان و چاکبوونەوە دەکەن، کە بەهۆی برسێتی و نەخۆشییەوە لاواز بووە، ڕاست و چەپ دەڕوانن، بەو هیوایەی هاوڵاتیانی خێرخواز و خاوەن چێشتخانە خۆبەخشەکان، کە پارەکانیان لە هاوڵاتیانی سودان کۆدەکەنەوە، ژەمێکیان بۆ دابین بکەن کە برسێتیان تێر بکات.

 

هانی، منداڵێکە کە لەناو کامپەکەدا بەدەست برسێتییەکی زۆرەوە دەناڵێنێت، وتی: هەندێکجار چاوەڕێی ژەمی چێشتخانەی خێرخوازی دەکەین، کە ڕۆژانە یەکجار دابین دەکرێت، هەندێکجاریش هەر دوو ڕۆژێک، ئەگەر ژەمەکە بەردەست نەبوو، دەگەڕێینەوە بۆ وردکردنی ئەمبازەکە و دروستکردنی ژەمێک لێی.

 

ئالا نەزیر ئاماژەی بەوەشکرد، کە تائێستا هاوڵاتیان لەناو شاری فاشر گیریان خواردوە و کەمی خواردن و پارەی جێهێشتنی شارەکەیان نییە، هەروەها بوونی حاڵەتی بەرچاوی بەدخۆراکی توند و کەمخوێنی بە تایبەتی لە نێوان منداڵان و ژنانی دووگیان و دایکانی شیردەری پشتڕاستکردەوە و داوای دەستێوەردانیان کرد بۆ ڕزگارکردنیان لە مەترسی برسێتی و بەدخۆراکی.

 

ئاماژەی بەوەشکردوە، منداڵەکانی لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە منداڵانی ناو کامپەکە توشی سکچوون دەبن و ناتوانن چارەسەر وەربگرن.

 

عەواتیف حەمید هیواخوازە ئاشتی زاڵ بێت و کۆتای بە ئازارە درێژخایەنەکانیان بهێنرێت، وتی: ئەوان زۆر پێویستیان بە خواردن و دەرمان و شوێنی نیشتەجێبوون و جلوبەرگ هەیە، دوای ئەوەی ململانێکان هەموو شتێکی  لێسەندنەوە.

 

ژنان و منداڵان زۆرترین زیانیان بەرکەوتوە بەهۆی گەمارۆی فاشرەوە و بەدەست برسێتییەکی زۆرەوە دەناڵێنن، بەپێی ئاماری نەتەوە یەکگرتوەکان، سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار ژن و منداڵ بەدەست بەدخۆراکییەوە دەناڵێنن، هەروەها ١٨ هەزار ژنی دووگیان و شیردەر پێویستی بەپەلەی بە خۆراکی زیادەیان هەیە.

 

یونیسێف هۆشداری داوە لە کارەساتێکی مرۆیی لە شاری فاشر و ڕایگەیاندوە، کە نزیکەی ٦٠٠ هەزار کەس کە نیوەیان منداڵن لە شارەکە و کامپەکانی ئاوارە بوون، لە کاتێکدا ٢٦٠ هەزار کەس کە ١٣٠ هەزار منداڵیان تێدایە، لە دۆخێکی "بێ هیواکەر"دا گیریان خواردوە، یونیسێف لە مانگی نیسانی ٢٠٢٤ەوە زیاتر لە هەزار و ١٠٠ پێشێلکاری بەڵگەدار کردوە، لەنێویاندا کوشتن و بریندارکردنی زیاتر لە هەزار منداڵ، کە ئەمەش لەنێو ڕووداوەکانی دەستدرێژی و ڕفاندن و دامەزراندنی زۆرەملێدایە.

 

"بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلێرا و تا شتەکان ئاڵۆزتر دەکات"

سەعدیە نور ئاماژەی بەوەدا: کە هاوڵاتیانی شاری فاشێر بەدەست گۆشەگیریەکی سەختەوە دەناڵێنن، تەنانەت لەناو پێکهاتەکانی دەوڵەتیشدا، دوای ئەوەی دۆخەکەیان خراپ بوو و پەنایان بۆ کامپەکان برد بۆ یارمەتی و هاوکاری، لە دابەشکردنی یارمەتییەکان ڕووبەڕووی گۆشەگیری و هەڵاواردنی توند دەبنەوە، دووپاتیکردەوە کە بەدەست برسێتیەکی زۆر و بەدخۆراکیەوە دەناڵێنن.

 

ئاماژەی بەوەشکردوە، کە لەسەر زەوی خەوتون و لەناو کامپەکەدا بە مێروو دەورە دراون و داوای لە ڕێکخراوەکان کردوە بەپەلە دەستوەردان بکەن بۆ ئەوەی لە کارەساتەکە ڕزگاریان بکەن.

 

هاوڵاتییان بەدەست پەتایەکی بەربڵاو و کەمی دەرمان و چارەسەری تەواو و کەمی ئاو و  دەستشۆر و پێداویستی پاکوخاوێنی دەناڵێنن، جگە لەوەش زیاد بوونی مێشوولە و مێروولە بەهۆی کەڵەکەبوونی پیسییەوە کە بەهۆی تۆپبارانی ڕۆژانە و بەردەوامی کامپەکانەوە سەختە دور بخرێتەوە.

 

بەپێی ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان، لە ٢١ی حوزەیرانەوە پێنج هەزار و ٣٠٠ حاڵەتی گومانلێکراو و ٨٤ حاڵەتی گیانلەدەستدانی پشتڕاستکراوە کە پەیوەندییان بەو نەخۆشییەوە هەیە، هەروەها زۆربەیان لە ناوچەی تەویلەن، کە ٣٣٠ هەزار ئاوارەی کامپی زم زم و شاری فاشر تێیدا نیشتەجێن.

 

لە ٣ی ئابدا، سندوقی منداڵانی نەتەوە یەکگرتوەکان "یونیسێف" هۆشداریدا لەوەی کە زیاتر لە ٦٤٠ هەزار منداڵی خوار تەمەنی پێنج ساڵ مەترسی تووشبوونیان بە توندوتیژی و برسێتی و نەخۆشی زیاترە لە نێوان بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلێرا لە باکووری دارفور.

 

ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ڕایگەیاند، کە لە مانگی تەمووزی ٢٠٢٤ەوە نزیکەی ١٠٠ هەزار حاڵەتی کۆلێرا لە سودان تۆمارکراوە، کە ئەمەش هۆشداری دەدات لە خراپتربوونی بەدخۆراکی و بڵاوبوونەوەی پەتاکان.