چۆن گۆڕانی کەشوهەوا لاواز بکرێت؟
سوتەمەنییەکان بەهۆکاری سەرەکی گۆڕانی کەشوهەوا دادەنرێت و ئاشکرا کراوە کە بڕی CO2 لە هەوادا زۆر زیادیکردووە.
ناوەندی هەواڵ
ئەو گۆڕانکارییە خێرایەی کە ئێستا لە کەشوهەوادا دەیبینین بەهۆی بەکارهێنانی نەوت و گاز و خەڵوز بۆ ماڵ و کارخانەکان و گواستنەوەیان لە لایەن مرۆڤەوە بووە، کاتێک ئەم سووتەمەنیانە دەسوتێن، بەزۆری دووانە ئۆکسیدی کاربۆن "CO2" بڵاودەکەنەوە، ئەم گازانە گەرمای خۆر تەڵە دەکەن و دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی هەسارەکە.
جیهان ئێستا نزیکەی ١.١ پلەی سیلیزی گەرمترە وەک لە سەدەی ١٩ و بڕی سی ئۆ٢ لە کەش و هەوادا ٥٠٪ بەرزبووەتەوە.
بە پێی زانایانی کەشوهەوا پێویستە پلەی گەرما خاو ببنەوە ئەگەر بمانەوێت لە خراپترین ئەنجامەکانی گۆڕانی کەشوهەوا دوور بینەوە، ئەوان ئاماژە بەوەدەکەن کە گەرمبوونی جیهانی پێویستە تا ساڵی ٢١٠٠ بۆ ١.٥ پلەی سیلیزی بهێڵدرێتەوە، هەرچۆنێک بێت، ئەگەر کرداری زیاتر ئەنجام نەدرا، هێشتا ئەم هەسارەیە دەتوانێت بە زیاتر لە ٢ پلە تا ئەو کاتە گەرم بێت.
ڕاپۆرتێکی ساڵی ٢٠٢١ لەلایەن گروپی سەربەخۆی جاوشە ئاکشن تراکەر ئەوەیخستەڕوو کە جیهان بەرەو ٢.٤ پلەی سیلیزی دەڕوات بۆ گەرمبوونەوە لە کۆتایی سەدەکە.
ئەگەر هیچ شتێک نەکرا، زانایان وا بیردەکەنەوە کە گەرمبوونی زەوی دەتوانێت لە ٤ پلە تێبپەڕێت لە داهاتوودا، ئەمەش دەبێتە هۆی وێرانکردنی شەپۆلی گەرمی، ملیۆنان کەس ماڵەکانیان لە دەست دەدەن بۆ بەرزبونەوەی ئاستی دەریاکان، هەروەها لەدەستدانی ڕووەک و ئاژەڵ کە هەرگیز ناگەڕێنەوە سروشت.
کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوا چیە؟
ڕووداوەکانی کەشوهەوا لە سەرانسەری جیهاندا، هەڕەشە لە ژیان و گوزەران دەکات و لەگەڵ گەرم بوونی زیاتر، هەندێک ناوچە دەکرێت ئاوەدان نەبنەوە، چونکە زەوییە کشتوکاڵییەکان دەبێت بە بیابان، لە ئێستادا ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا ڕووبەڕووی پێنجەم وەرزی بێبارانی دەبێتەوە کە بەرنامەی خۆراکی جیهانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت ٢٢ ملیۆن کەسی خستۆتە مەترسی برسێتیی توندەوە.
پلەی گەرمی زۆر هەروەها دەتوانێت مەترسی ئاگرە کێوییەکان زیاد بکات، وەک ئەوەی لەم هاوینەدا لە ئەوروپا بینراوە، فەرەنسا و ئەڵمانیا نزیکەی حەوت ئەوەندەی تر زەوییان تۆمار کرد کە لە نێوان مانگی کانوونی دووەم و ناوەڕاستی مانگی تەمووزی ساڵی ٢٠٢٢دا سوتاوە.
پلەی گەرمیش مانای ئەوە دەگەیەنێت کە پێشتر زەوی بەستوو لە شوێنەکانی وەک سیبریا دەتوێتەوە و ئەو گازە خانووانەی کە بۆ چەندین سەدە لەناو کەشوهەوادا گیریان خواردووە، گۆڕانی کەشوهەوا خراپتر دەکات.
لە ناوچەکانی تر، باران بارینی زۆر دەبێتە هۆی لافاوی مێژوویی، وەک لەم دواییەدا لە چین، پاکستان و نەیجیریا دەبیندرێت.
ئەو کەسانەی لە وڵاتە گەشەسەندووەکاندا دەژین پێشبینی دەکرێت کە زۆرترین ئازار بچێژن چونکە سەرچاوەی کەمتریان هەیە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوادا.
زەریاکانی ئەم هەسارەیە و زەوییش لە ژێر هەڕەشەدان توێژینەوەکان کە لە مانگی نیسانی ٢٠٢٢دا بڵاو کراونەتەوە، کە لە لایەن بەڕێوەبەرایەتیی ئۆقیانووسی نەتەوەیی و ئەتمۆسفێری ئەمریکاوە دابینکراوە، پێشنیاری ئەوە دەکات کە لە نێوان ١٠٪ بۆ ١٥٪ لە جۆرەکانی دەریایی لە مەترسی لەناوچووندان.
لە جیهانێکی گەرمتر، ئاژەڵە وشکانییەکان هەروەها دۆزینەوەی ئەو خواردن و ئاوەی کە پێویستیان بە ژیانە، قورستر دەدۆزنەوە بۆ نمونە، ورچە جەمسەرییەکان دەتوانن بمرن لە کاتێکدا کە پشت بە سەهۆڵ دەبەستن و دەتوێتەوە و فیلەکان تێدەکۆشن بۆ دۆزینەوەی ١٥٠ بۆ ٣٠٠ لیتر ئاو لە ڕۆژێکدا کە پێویستیانە.
زاناکان لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ٥٥٠ جۆر زیندەوەر دەتوانن ئەم سەدەیە لە دەست بچن ئەگەر کردار نەگیرێتەبەر.
گۆڕانی کەشوهەوا چۆن کاریگەری لەسەر جیهان دەبێت؟
-بەریتانیا و ئەوروپا لاواز دەبن بەهۆی لافاو کە بە باران بارینی زۆر ڕوودەدات.
-وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شەپۆلی گەرمی زۆر و وشکەساڵیی بەربڵاو تێدەپەڕێنن.
-نەتەوەکانی دوورگە لە ناوچەی پاسیفیک دەتوانن لە ژێر بەرزبوونەوەی دەریاکان ون بن.
-زۆربەی نەتەوە ئەفریقیەکان ئەگەری هەیە کە توشی وشکەساڵی و کەمی خۆراک بن.
-ئەگەری هەیە بارودۆخی وشکەساڵی لەڕۆژئاوای ئەمریکادا بێت لەکاتێکدا ناوچەکانی تر زریانی چڕتر دەبینن.
-ئوسترالیا ئەگەری زۆرە کە تووشی گەرمای زۆر ببێت و مردنەکان زیاد بکات بەهۆی ئاگری کێوەکانەوە.
حکومەتەکان چی دەکەن؟
وڵاتان هاوڕان لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا تەنها بە کارکردن پێکەوە چارەسەر دەکرێت و لە ڕێکەوتنێکی دیاریدا لە پاریس لە ساڵی ٢٠١٥دا ئەوان بەڵێنیان دا کە هەوڵ بدەن گەرمبوونی جیهان بۆ ١.٥پلە بپارێزن.
زۆربەی وڵاتان بەڵێنیان داوە کە تا ساڵی ٢٠٥٠ بیگەیەننە "نێت سفر". ئەمە بە مانای کەمکردنەوەی دەردانی گازی خانووبەرە تا ئەو ڕادەیەی کە دەکرێت، و هاوسەنگی دەرەوەی دەرچوونی ماوە بە هەڵمژینی بڕێکی یەکسان لە کەشوهەوا.
شارەزایان کۆکن لەسەر ئەوەی کە ئەمە هێشتا بە دەست دەهێنرێت، بەڵام داوا لە حکومەتەکان، بزنسەکان و تاکەکان دەکات کە ئێستا گۆڕانکاری گرنگ ئەنجام بدەن.
تاکەکان دەتوانن چی بکەن؟
گۆڕانە گەورەکان پێویستە لە حکومەت و بزنسەکانەوە بێن، بەڵام زانایان دەڵێن هەندێک گۆڕانکاری بچووک لە ژیانماندا دەتوانێت کاریگەریمان لەسەر کەشوهەوا سنووردار بکات.
-گەشتی کەمتر وەربگرە.
-ئۆتۆمۆبێلی کارەبایی بەکاربهێنە.
-کەمکردنەوەی بەکارهێنانی گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنییەکان.
-بەکارهێنانی ووزە کەم بکەوە.
-کڕینی بەرهەمە کاریگەرەکانی ووزە، وەک ئامێری شوشتن، کاتێک پێویستیان بە جێگرتنەوەی هەیە.
-سیستەمی گەرمکردنی گاز بگۆڕە بۆ پەمپێکی گەرمی کارەبایی.