ئەفراح شەوقی

 

پاريس- دۆخی نالەباری ژنانی سودان تا ئێستاش گەورەترین و وێرانکەرترینە، کە لە ئەنجامی بەردەوامی شەڕی ناوخۆ لە سودان بۆ ماوەی نزیکەی دوو ساڵە. ڕەنگە زۆرێک لە چیرۆکەکانی ژنانی ئاوارە و ڕزگاربووانی توندوتیژی و دەستدرێژی و لەدەستدانی ئەندامانی خێزان هێشتا بەڵگەدار نەکرابن و بەڵگەیان لەسەر نەبووبێت.

 

بارودۆخی سەختی سودان بەردەوامە و وەڵامدانەوەی پەیوەندییە ناڕەحەتییەکانی ژنان زۆر لاواز بووە، نەجلە محەمەد عەلی، پارێزەر و چالاکوانی مافی مرۆڤ  کە ئێستا لە پاریس نیشتەجێیە، وتی: پرسی سودان وەک پێویست سەرنجی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەرناگیرێت، ئامرازی پێویست بۆ ئاسانکاری بۆ هاتنی خێزانە سودانییەکان و قبوڵکردنی داوای مافی پەنابەرییان بۆ دابین نەکراوە، سەرەڕای هەموو ئەو چیرۆکە ترسناکانەی دەوروبەری ئەو خێزانانە و ئەو مەترسییانەی لە ڕێگاکەدا بەرکەوتوون و گەشتە سەختەکەی ئاوارەبوون.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، بەداخەوە دۆخی ئاسایشی و تەندروستی لە سودان لەڕادەبەدەر ترسناکە، تادێت مەترسیدارتر دەبێت، بەتایبەت بۆ ژنان و منداڵان، ئەمەش پێویستی بەوەیە هەمووان ڕۆشنایی بخەنە سەریان و گوێیان لە هاوارەکانیان بێت بۆ یارمەتیدان، ژنانیش هەن کە مەودای دوور و درێژیان بە پێ بەرەو ئەسیوپیا، تشاد، ئۆغاندا، لیبیا و میسر بەجێهێشتووە، هەروەها بەرەو خەرتومی پایتەخت بەڕێکەوتوون، وەک ئاوارە ناوخۆییەکان. ئەمەش ئاسان نەبوو، ژنانیش هەن کە لە کاتی گەشتی ئاوارەبوونیاندا منداڵەکانیان لەدەستداوە، هەندێکی دیکەشیان بە پێ مەودای دوور و درێژ بەرەو ئێریتریا بەجێهێشتووە، بەرکەوتەی توندوتیژییەکی گەورە بوون ژنانی جەزیرە لەلایەن گروپە چەکدارەکانەوە بەرکەوتەی کوشتن و دەستدرێژی و دەستبەسەرکردن بوون، ژنان لە ئەسیوپیا لەلایەن گروپە چەکدارەکانەوە تووشی لێدان و تیرۆر کراون، وەک لە ڕووداوی دارستانی ئۆلالا لە ناوچەی ئەمهارا کە گۆڕدرا بۆ زیندانێکی گەورە، بۆ زیاتر لە شەش هەزار پەنابەری سودانی و پشتیوانی نە لە لایەن حکومەتی ئەسیوپیا یان نەتەوە یەکگرتووەکانەوە نەبوو. ژنان لە ناوچەکانی دارفور، جنێنا، نیالا و فاشر هێشتا بەدەست گەمارۆدانەکەوە دەناڵێنن، تەنانەت لەکاتێکدا لە کامپەکانی ئاوارەبووندان، ژنانی کامپی ئەبو شووکیش هەروا، هەوڵدەدەن لە مەترسییەکانی دەوروبەریان ڕزگاریان بێت.

 

ئاماژەی بە ڕاپۆرتێکی ئەم دواییە کرد کە بە وردی باس لە ١١ خێزان دەکات کە لە بیابانی لیبیا ئەندام و منداڵیان لەدەستداوە، هەروەها ئەو ژنانەی گیانیان لەدەستداوە، بەتایبەتی ژنانی بەساڵاچوو. جێگەی داخە کە چەندین داواکاری هاوکاریمان لە ژنانی بەرکەوتەی توندوتیژی و دەستدرێژیکردنەوە وەردەگرین. ئێمە لە پەیوەندیداین لەگەڵ چالاکوانانی سودانی لە کامپەکانی ئاوارەبوون و ڕزگاربووان، کە چیرۆکەکانیان دەگێڕنەوە. ڕاپۆرتمان لە ژووری فریاکەوتن و لیژنەکانی بەرخۆدان و تاکیکانەوە پێدەگات، بەڵام کەس گوێیان لێناگرێت و پشتگیریان بۆ ناکات.

 

سەبارەت بە بوونی ئامار لەسەر ژمارەی ئەو ژنانەی تووشی توندوتیژی و زیان بوون، هیچ ئامارێکی دروست نییە. بۆ نموونە ئەو ژنانەی ڕاپۆرتیان تۆمارکردووە و ئیفادەکانیان تۆمارکردووە، تەنها لە٢% نوێنەرایەتی دەکەن، بەو پێیەی هەموو ڕاپۆرتەکان ناگەنە پۆلیس. ژنی دووگیان هەیە بەهۆی نەبوونی پاڵپشتی تەندروستییەوە گیانیان لەدەستداوە و منداڵەکانیشیان لەدەستداوە.

 

زانیاریمان هەیە لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی ناوخۆی فەرەنسا کە داوای کەمکردنەوەی داواکارییەکانی یەکگرتنەوەی خێزانەکان دەکەن. داواکارییەکم پێشکەش کرد بۆ بانگهێشتکردنی کچەکەم کە ئەمڕۆ لەناو شەڕی خەرتومدا دەژی، بەڵام ڕەتکرایەوە. ئەوانەی دەگەنە فەرەنسا لە ڕێگەی کۆچی نایاسایی لە ڕێگەی دەریاوە ئەو کارە دەکەن، ئەمەش شێوازێکی مەترسیدارە بەڵام بەشێکە لە کاردانەوەی شەڕەکە.

 

سەبارەت بە بوونی ڕێکخراوە سودانییەکان لە فەرەنسا کە پاڵپشتی بۆ ئەو خێزانانە دەکەن کە لە سودانەوە دەگەن، وتی: پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بەشدارن لە هەندێک پشتیوانی سنووردار، بەڵام هیچ ڕێکخراوێکی مرۆیی تایبەت بە مافەکانی ژنان نییە. ئەوەی ئێمە دەیزانین ئەوەیە کە ڕێکخراو یان گروپی سودانی هەن کە خۆبەخشانە وەرگرتنی ڕزگاربووانی توندوتیژییان کردووە، هەوڵی جێگیرکردنیان دەدەن و هەندێک پشتگیری و هاوکاری و ئامۆژگاری و ڕێنمایییان پێشکەش کردووە. بەڵام ڕێکخراو نین، وەک پلاتفۆرمی بەنیان کە تایبەتە بە مافەکانی ژنان و بەشداری سیاسی و ئامۆژگاری دەدات.

 

وتی: هەوڵدەدەین، بە هەموو توانامانەوە، کۆبوونەوە و خۆپیشاندان ڕێکبخەین بۆ پاڵپشتیکردنی هاوڵاتیانی مەدەنی لە سودان، بەتایبەتی ژنان و منداڵان. دوو کۆنگرەمان ڕێکخست، یەکێکیان لە ئۆغاندا بە بەشداری گروپە گەورەکان، و کۆنگرەیەکی تریش لەسەر پرسەکانی پەروەردە و مافەکانی ژنان، هاوکاتە لەگەڵ ئاهەنگەکانی ٨ی ئادار، بە بەشداریی دۆستانی عەرەب و فەرەنسی. هەروەها لەم دواییانەدا خۆپیشاندانێکمان لە ناوەڕاستی پاریس دژی دەستدرێژی سێکسی ڕێکخست. پێشێلکارییەکانی هێزەکانی پشتیوانی لە کامپی زم زم و فاشر بەهۆی ژمارەی قوربانیانی ژنەوە جگە لەوەش دەستپێشخەری "یەک یۆرۆ"مان دەستپێکرد، کە لەڕێگەیەوە هەوڵماندا هاوکاری بۆ گەلی سودان کۆبکەینەوە و سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێناوە.

 

نەجلە محەمەد عەلی، چالاکوانی مافی مرۆڤ لە کۆتایی قسەکانیدا بە ئاماژەدان بە چەندین ڕاپۆرت کە لە لایەن ڕێکخراوەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، بە "ترسناک" پێناسەی کرد سەبارەت بە کەیسەکانی توندوتیژی سێکسی دژی ژنان، ئاماژەی بە دوایین ڕاپۆرتی مەولانا ڕەوزا ئیدریس عەبدول قادر، ئەندامی لیژنەی نیشتمانی بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوانەکان و پێشێلکارییەکانی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی لە سودان کرد.

 

جێگای سەرنجە کە لە ڕاپۆرتی یەکەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و منداڵاندا ١٣٩٢ کەیسی توندوتیژی سێکسی بەڵگەدار کردووە کە لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕەوە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٣ەوە لەلایەن هێزەکانی پشتیوانی خێراوە ئەنجام دراون، ژمارەی ئەو دۆسیە تاوانکاریانەی کە لە لیژنەکەدا تۆمارکراون لە سەرجەم پارێزگاکانیدا گەیشتووەتە ١٢٠ هەزار و ٣٧٦ کەیس کە ٣٧٨٧ کەیسیان دادگایی کراون. بەپێی هەمان ڕاپۆرت، ئامارە بەڵگەدارەکان تەنها ٢%ی ژمارەی ڕاستەقینە پێکدەهێنن.