NESÎM EHMEDÎ

Kirmanşan – Di pergala baviksalar de, jin ji kêliya ku çêdibin ve wekî kelûpelek tên dîtin. Hinek malbat jidayîkbûna keçekê wekî çavkaniyek dahatê û derfetek bazirganî dibînin. Ev feraset di nav salan de bûye sedema zêdebûna zewacên bi darê zorê. Pirî caran ji ber sedemên mehrê, tezmînata doza xwînê, an jî hincetên din ên aborî û civakî wiha dibe.

Bi teşwîq û avantajên ku ji aliyê hikûmetê ve ji bo teşwîqkirina zewac û zayokiyê (qabîliyeta xwezayî ya çêkirina zarokan) tên pêşkêşkirin, formên nû yên binpêkirinê derketine holê. Gelek keç di temenê biçûk de têne zewicandin da ku deyn û alîkariyê ji bo malbatên xwe mîsoger bikin. Ne tenê ew, di temenê biçûk de ducanî jî dibin. Ev êşa wan kûrtir dike û bazirganîkirina laşên wan di pergalek de ku mafên wan ên takekesî paşguh dike, xurt dike.

Krêdiyên Zewacê: Amûrek danûstandinê ji bo keçan

Di salên dawî de polîtîkayên hikûmetê bûne sedema krîzeke aborî, hilweşîna binesaziya tenduristiyê û kêmbûna xizmetên civakî. Di encamê de, rêjeyên zayokiyê pir daketine û fikarên li ser nifûsa pîr, zêde bûne. Ji ber vê yekê, rayedaran tedbîrên wekî zêdekirina erd, xanî, krêdiyên dayîktiyê û krêdiyên zewacê bicîh anîne da ku civakê teşwîq bikin ku bizewicin û zarokan bînin dinyayê.

Lê belê van pratîkên ku ji hêla rayedaran ve wekî rêyek ji bo "rizgarkirina civakê ji pîrbûnê" tên pêşkêşkirin, gelek keçan xistine rewşek nebaş. Hêsankirina gihîştina krêdiyên zewacê û dayîktiyê û zêdekirina mîqdarên krêdiyan bûye sedem ku malbatên kêmdahat, van alîkariyan wekî çavkaniyek darayî bibînin. Bi vî rengî, wan keçan xwe neçar kirine ku di temenek pir ciwan de bizewicin û zarokên wan hebin. Bi vî rengî, wan bi diravdanên demdirêj krêdiyên mezin bidest xistine.

Bi fermî zewaca zû tê teşwîqkirin

Li gorî rêziknameya krêdiyên zewacê ya ku di sala 2025’an de li Îranê hatiye pejirandin, krêdiyek 700 milyon tumen ji bo keçek di bin 23 salî û zilamek di bin 25 salî de dizewicin tê peydakirin. Medyaya fermî vê cudahiyê wekî "hewldana rayedaran ji bo zêdekirina rêjeyên jidayîkbûnê bi teşwîqkirina zewaca zû" rave dike. Tê îdiakirin ku ev rêbaz çareseriyek e ji bo kêmbûna girîng a zayokî û zêdebûna nifûsa welêt.

Îstatîstîkên şokdar ên li ser zewaca zarokan

Di sala 2018’an de Parlamenter Taybe Siyavoşî daneyên Bankaya Navendî destnîşan kir û got: “Dema ku di sala 2018’an de mîqdara deynên zewacê li gorî sala 2017’an ji nişka ve zêde bû, tenê di pênc mehên pêşîn ên sala 2018’an de hejmara serlêdanên deynan ji bo zarokên di bin 15 salî de 90 qat zêde bû. Ev dane nîşan didin ku zêdebûna deynên zewacê û zêdebûna zewacên zarokan di heman alî de ne. Tê bawerkirin ku ev rewş ji ber hilweşîna aborî û zêdebûna xizaniyê girantir bûye. Wekî din, zewaca keçan ji bo deynan bi vê yekê ve sînordar nîne; teşwîqên ku ji bo her zayînê tên peydakirin, dibin sedem ku gelek keç di temenê ciwan de dubare ducanî bibin.”

Dayîka 20 salî zaroka pitika sêyemîn anî dinyayê

Hemşîre Roya Nekhali (navê sexte) ku li nexweşxaneyek li Kirmanşanê dixebite, serpêhatiyên xwe wiha vedibêje: "Bi salan e, min gelek jidayîkbûnên keçên di bin 18 salî de dîtiye. Lê belê, tiştê ku di pênc salên dawî de bala min kişandiye, ev keç di navberên pir kurt de zarok tînin dinyayê. Mînak, ez vê dawiyê beşdarî zarokanîna keçek 20 salî bûm; ew zaroka wê ya sêyemîn bû. Wê got ku rewşa wê ya darayî pir xirab e û ew nikare fatoreyên nexweşxaneyê bide. Dema ku me pirsî, 'Çima hûn tevî van şert û mercan jî zarokan tînin dinyayê?' wê got, dibe ku dewlet erd an xaniyek bide min.”

Jin weke amûrên zarokanînê tên dîtin

Feraseta ku jinan tenê dike rola "zewac û zayînê" taybetmendiyek bingehîn a rejîma Îranê ye. Rêzika baviksalar jiyana jinan bi zordariyek bêhempa sînordar dike. Rewşa dewletê ya zêdekirina rêjeyên jidayîkbûnê li ser bingeha biryarên jinan ên li dijî jinan eşkere dike ku jin hebûna xwe tenê wekî "makîneyên jidayîkbûnê" dibînin.

Her wiha, ev polîtîkayên jidayîkbûnê di demekê de têne bicîhanîn ku jinên ducanî ji xizmetên herî bingehîn jî - wek muayeneyên bijîşkî - bêpar in.

Tenduristiya dayîkan tê paşguhkirin

Piştî pejirandina "Qanûna Piştgiriya Gel, Ciwanan û Malbatê", madeya 53’yemîn a vê qanûnê ceribandinên ducaniyê qedexe kir. Testên berê yên mecbûrî (wek yên ku sendroma Down û nexweşiyên din ên jidayîkbûnê tespît dikin) niha bûne vebijarkî.

Wezareta Tenduristiyê her wiha destûrnameyên hilberîn û hawirdekirinê ji bo kîtên ku di van testan de tên bikaranîn rawestandiye. Bi rastî, xuya dike ku jidayîkbûna zarokên seqet ji bo dewletê ne girîng e û armanca rastîn, tenê zêdekirina hejmara jidayîkbûnê ye.

Sînorkirinên veşartî, armancên eşkere

Her çiqas Wezareta Tenduristiyê piştî nerazîbûna raya giştî ragihand ku "qedexe tune" jî, gihîştina testan bi tundî hatiye sînordarkirin. Pispor bawer dikin ku ev gav ji bo "pêşîgirtina li kurtajên pitikên seqet" hatiye avêtin. Lê belê, dewlet tenê li ser zêdekirina rêjeyên jidayîkbûnê disekine, hem tenduristiya dayîkan û hem jî ya zarokan paşguh dike.

Keçek di 15 saliya xwe de bi zorê tê zewicandin

Aktîvîsta jin a Kirmanşanî Sara Barati (navê sexte) dibêje: “Hemû biryarên dawî yên derbarê ciwanan de, êrîşeke rasterast a li ser hebûna jinan e. Wan rasterast jinan veguherandine çîpên danûstandinê ji bo zewac û zayînê. Betalkirina testan dibe sedema jidayîkbûna zarokên nexweş û hemû bar li ser dayîkê dihêle. Keçek xeyal bikin ku di 15 saliya xwe de bi zorê tê zewicandin û deynê zewaca wê ji mêrê wê re tê dayîn. Her cara ku ew zarok tîne dinyayê, mêr deynên zêde an alîkariya xanî werdigre. Her çend mêr ji van hemû îmtiyazan sûd werdigirin jî, jin bi zorê tên zewicandin, gelek zarokan tînin û neçar in ku lênêrîna zarokekî seqet bikin. Ev biryar celebek nû ya nefretkirina jinan e.”

Deyn, tundûtûjî û asêbûna jinan

Mêr sûdmendên sereke yên deynên zewac û zayînê ne. Lê belê, jin ji vê zextê razî nînin û di heman demê de rastî şîdeta navmalî jî tên. Darya M., dayîkeke 23 salî ye û du zarokên wê hene. Derya serpêhatiya xwe wiha vedibêje: “Ez bi israra diya xwe zewicîm. Ji min re gotin, 'eger tu bizewicî, hikûmet dê pereyê te bide û tu dikarî bazinên zêrîn bikirî.' Lê hevjînê min hemû pere li ser deyn xerc kir. Niha du zarokên me hene. Ew her roj li min dixe û dibêje, 'We hersêyan jiyana min xirab kir, ez ê ji te veqetim.' Bavê min ji min re dibêje, 'jixwe qelenê te tunebû, hevjînê te berê jî mehra kêm dabû te, mafê te tune ku tu îtîraz bikî.' Niha hevjînê min ez ji malê derxistime û ez bi zarokên xwe re di embarê de li hewşa mala bavê xwe dijîm. Ez nizanim dê çi bibe paşê."

Çîroka Daryayê tenê beşek biçûk a vê pergala sûdmend e ku bi zewac û jidayîkbûnê dixebite. Jin dibin kelûpel, di navbera malbat û mêrên xwe de têne kirîn û firotin. Qanûnên ku ji hêla dewletê ve tên danîn vê pêvajoyê leztir dikin û bêtir jinan dixin nav çerxa zilmê.

Hêzên baviksalar vê çerxê dimeşînin; Jin di paşxaneya jiyanê de wek artêşeke nedîtî tên dîtin, ku tenê ji bo dabînkirina pêdiviyên mêran hene. Dema ku hewcedarî xilas dibe, ew bi hêsanî ji jiyanê têne derxistin, navên wan jî nayên gotin.