Li Îranê ku yek ji welatan e ku hebûna jinan di mekanîzmayên biryardanê de herî kêm e, jinên ku ji dîrokê heta niha berxwedaneke mezin nîşan dane, tevî hemû astengiyan hebûna xwe ya li qadan didomînin.

MALVA MİHEMED

Navenda Nûçeyan –  Jin li Îranê her tim di nava tevgerên guherînê de cih girtine û di pozîsyoneke diyarker de cih girtine. Lê belê piştre ji siyaset û mekanîzmayên biryargirtinê dûr ket. Di Destûra Bingehîn a Îranê de nehatiye diyarkirin ku divê jin beşdarî biryaran nebin. Lê di hilbijartinan de nûnertiya hiqûqî û îdarî ya jinan û nûnertiya hiqûqî û îdarî ya bi vî rengî ji sedî 19,1 derbas nabe, nîşan dide ku di van qadan de temsîliyeta jinan nayê qebûlkirin.

Yekem beşdariya siyasî

Dîroka beşdarbûna jinên Îranê di qada siyasî de vedigere sedsalên 18 û 19’an. Lê belê, wek tê zanîn, ev beşdarbûn ji formeke bisînor a beşdarbûnê derbas nabe. Tevî ku di serdema Qacaran de destûr nedan ku jin bi eşkereyî postên siyasî bigirin jî, hinekan dest danî ser text, hinekan jî bi dizî li pişt perdeyê tevlî rêveberiya welat bûn. Şahbanûya Faris Melek Cehan Xanum (1805-1873) keça Mihemed Qasim Xan El-Qacari û Bicum Jan Xanum Qacar ​​e. Piştî mirina hevjîna xwe Mihemed Şah Qacar ​​(1834 - 1848) karî mehekê biçe ser textê Împaratoriya Farisan heta ku kurê wî hat ser text. Qralîçeya Faris Melek Cehan Xanûm di serdema kurê xwe de ji sala 1848’an heta mirina wê ya sala 1873’an bandoreke siyasî ya mezin kir. Ew wek kesayetiyek siyasî ya bi hêz û jêhatî dihat naskirin.

Bandora jinê li ser civakê

Mezargeha Fatima Mesûmê ku bi navê “Enis el-Dewle” (1842-1896) tê naskirin, beşdarî xebatên îdarî bû û gelek lêkolîn li welêt kir û erka wezîra karên hundir kir. Fatima ku di temenekî biçûk de zewicî bû, di qesrê de fêrî protokolên hevdîtinên siltan bû. Fatima jî xwedî roleke bibandor bû. Ji xeynî perwerde, çand û postên herî girîng ên siyasî ku di serdema Qacaran de di Îranê de bû sedema guhertinên siyasî, kesayetên jinan ên ku bandora xwe li ser civakê hebû heya dawiya serdema Qacarî li Îranê derketin holê. Tirba wî ya li Kumê hê jî ji aliyê jin û şîeyan ve tê ziyaretkirin.

Mafên dengdanê dîsa bi dest xistin

Di qonaxa yekem a Şoreşa Makezagonê de (1905-1925) jin ji mafê dengdanê û beşdarbûna hilbijartinan bêpar man. Meclisa ku piştî hilbijartinên sala 1907’an rûniştina xwe ya ewil li dar xist, guherînên makezagonê pejirand. Di gera yekem a parlamentoyê de; Hin gotarên ku di weşanxane, rojname, kovar û çalakiyên femînîst de hatine weşandin, li ser xebatên jinan hatine weşandin. Ev di rûniştina tûra duyemîn a di sala 1911'an de di bin banê meclîsê de hat lidarxistin de hatin eşkerekirin. Li gel hemû îtîraz û dijberiya melayan jî jinan di sala 1936’an de mafê xwe yê dengdanê ku di Destûra Bingehîn a sala 1906’an a Îranê de hatibû redkirin, bi dest xistin.

Şoreşa Spî

Şah Mihemed Riza Pehlewî (1919-1980) di dema desthilatdariya xwe ya di navbera salên 1941-1979 de, rêze reformên berfireh bi navê “Şoreşa Spî” dest pê kir, ku di nav wan de mafê dengdanê ji bo jinên Îranî jî heye. Di encamê de rêjeya beşdarbûna jinan di nava siyasetê de, bi qismî be jî, zêde bûye.

Yekemîn wezîra jin: Farx Ro Parsa

Di sala 1960’an de dema ku Zanîngeha Netewî ya “Şehîd Beheştî” li Îranê hate damezrandin, têkoşer Ferx Ro Parsa (1922-1980) postê sekreterê giştî di rêveberiya giştî de girt. Bi vê yekê Ferx Ro Parsa bû yekemîn jin ku di dîroka Îranê de vê peywirê girt. Di sala 1968’an de, di heyama duyem û sêyem a hikûmeta Emîr Ebas Hîweyda (1919-1979) de, Ferx Ro Parsa bû Wezîrê Perwerdeya Îranê. Bi vê yekê re weke yekemîn wezîra jin a hikûmeta Îranê di dîrokê de cih girt. Paşê, Ferx Ro Parsa ji ber ku gotarek li ser wekheviya zayendî di perwerdehiyê de nivîsand, hat sirgûnkirin. Li Şaxa Dadgeha Şoreşa Îranê ya Tehranê bi îdiaya “hilweşandina yekparçeyiya xakê” hat darizandin û cezayê darvekirinê lê hat birîn.

Yekemîn dadwerê jin: Şîrîn Ebadî

Jin di sala 1969’an de dikaribûn di erkên darazê de cih bigirin. Di vê çarçoveyê de parêzer Şîrîn Ebadî jî di nav de 5 jin weke dadger hatin erkdarkirin. Şîrîn Ebadî bi serokatiya dadgehê bû yekemîn dadwerê jin li Îranê. Li aliyê din jinan di meclîsên herêmî, bajarok û navçeyan de jî dengê xwe dan.

5 jin bûn şaredar

Dema ku dîrok di sala 1978'an de nîşan dide, 333 jin ji bo meclîsên herêmî, 22 jin ji bo meclîsê û 2 jin jî ji bo senatoyê hatine hilbijartin. 22 jin ji bo Meclîsa Neteweyî hatin tayînkirin û 5 jin jî bûn seroka şaredariyê. Jin nikarin bibin dadger, lê dikaribûn wek alîkarên dadger an jî kadroyên îdarî bixebitin. Dozgerê giştî yê Tehranê di 21’ê Îlona 2016’ê de bo cara yekem li dadgeha El-Ehdas a Tehranê 2 jin wek lêkolîner (dadwerên lêkolînê) destnîşan kir.

Jin cara yekem di erkên bilind de cih girtin

Piştî hilweşandina Şah Mihemede Riza Pehlewî, daxwazên jinên ku di sala 1979’an de beşdarî şoreşê bûn, di asta civakî, siyasî û hiqûqî de zêde bûn. Dema jinan dît ku hikûmeta nû daxwazên wan pêk nayîne û destûr nayê dayîn ku beşdarî civîna yekemîn a meclîsê bibin, ji bo daxwazên wan pêk bên dest bi têkoşînê kirin.

Di meclîsê de hejmara jinan zêde bû

Hikûmetê di xebatên siyasî de mafê jinê nas kir. Lê di hilbijartinên duyemîn û sêyemîn ên parlamentoya Îranê de hebûna jinan di parlamentoya Îranê de gelekî lawaz bû. Wê demê tenê 4 namzetên jin beşdarî meclîsê bûn ku 324 wekîlên wê hebûn. Di hilbijartinên parlementoya çarem de ev hejmar du qat zêde bû. Ji ber vê yekê 9 namzetên jin hebûn. Di hilbijartinên parlementoya pêncem de 14 jin wek parlementer hatin hilbijartin. Meryem Bêhrûz endama Hizba Komara Îslamî di gera yekem, duyem, sêyem û çarem a meclisa Şûra Îslamî de bi ser ket û bû berbijêra civîna nehemîn a meclisa nûneran. Lê bi hinceta ku lijneyên meclîsa bicihanînê pêk neaniye, ji wezîfeyê hat girtin. Di meclisa çarem de ji bilî Meryem Behrûz Fexrî Tac Emîr Şeqaqî, Fatima Humeyûn, Axtar Derexşende, Qudsiya Sidî Elewî cih girtin. Di meclîsa pêncemîn de Nefîsa Fiyaz Bexş, Munira Nobaxt û Wehid Wedastji beşdar bûn. Nafîsa Fiyaz Bexş seroka Rêxistina Jin a Înqilaba Îslamî di dewra pêncem û heftem de û seroka encûmena civakî û çandî ya jinan bû û di zanîngehê de jî mamosta bû. 14 parlamenterên jin beşdarî rûniştina pêncemîn a Meclîsa Şûraya Îslamî bûn.

Jin di gelek qadên siyasetê de cih girtin

Di sala 1997’an de dema ku tevgera reformê dest pê kir, Îran bû şahidê derketina tevgereke femînîst ku bi navê “jinên reformîst” tê naskirin. Ev tevger ji hejmareke zêde ya jinên xwenda, jinên çîna navîn û jinên çîna jor ên pispor ên di warên civakî û çandî de pêk dihat. Di vê tevgerê de hin jinên şoreşger jî hebûn, weke çalakvana siyasî û rojnamevan Masume Ebtekar, ku di êrîşa ser Balyozxaneya Amerîkayê de beşdar bû û yekemîn jin bû ku di serdema Komara Îslamî de derbasî hikûmetê bû. Mesûme Ebtekar di dema serokomarê berê yê Îranê Mihemed Xatemî de beşdarî hikûmetê bû. Mesûme Ebtekar şêwirmenda serokomarê niha Hesen Rûhanî di karûbarên civakî û jinan de bû. Gelek jin wek cîgir û şêwirmend hatin tayînkirin. Wezîrê Navxweyî Ebdullah Nûrî çalakvan Zehra Şocaî wek yekem rêvebera giştî ya berpirsa karûbarên jinan li Îranê destnîşan kir.

Ezam Taleqanî ji bo mafên jinan xebat kir

Reformxwaz û çalakvana mafên jinan Ezam Taleqanî yek ji yekemîn parlamenterên jin ên parlamentoya Îranê piştî şoreşa Îslamî ye. Wê piraniya çalakiyên xwe yên siyasî ji bo parastina mafên jinan li Îranê, bi taybetî mafê beşdarbûna di hilbijartinên serokomariyê de terxan kir. Mamosteya Zanîngehê Merziye Wehîd Destcerdî yekem car di navbera salên 2009-2013an de di parlamentoya pêncem a Îranê de wek Wezîrê Tendirustiya Îranê kar kir. Piştî rûxandina rejîma Şah bû yekemîn wezîra jin li Îranê û weke sêyemîn wezîra jin di dîroka Îranê de cihê xwe di dîrokê de girt. Di sala 2016’an de wek şêwirmenda serokê dezgeha dadweriyê hate destnîşankirin û ev yekemîn jin bû ku piştî şoreşa îslamî ev post wergirtiye.

Yekemîn balyoza jin a Îranê: Marziye Efxem

Zaferdex Erdalan bû yekemîn jin ku wek Nûnera Giştî ya Rewşa Jinê ya Neteweyên Yekbûyî hat tayînkirin. Marziye Efxem bû yekem jina Îranî ku posta Berdevka Wezareta Derve û yekem balyoza jin li Îranê wergirt. Munîra Xercî bi dengên gel bi ser ket û ji bo amadekirina qanûna bingehîn a nû ya welêt, ket Civata Pisporên Destûra Bingehîn ku piştî Şoreşa Îslamî ya 1979`an hat damezrandin. Merziye Şehdayi ku di sala 2017’an de wek Misteşara Wezareta Petrolê hat tayînkirin, bû yekemîn jina Îranî ku ji bo vê wezîfeyê hat wezîfedarkirin. Merziye Şehdayi di sala 2015’an de wek Cîgira Wezîrê Petrolê û Rêvebera Giştî ya Şîrketa Neteweyî ya Pîşesaziya Petrokîmiyê hat tayînkirin.

Di sala 2016’an de 17 jin hatin hilbijartin

Jinan heta sala 2016’an beşdarî hilbijartinên parlementoyê bûn, têkoşîna xwe ya siyasî domandin. Ji bo parlementoya 290 endamî 17 jin hatin hilbijartin. Di hilbijartinên Meclîsa Şaredariyê de hejmara namzetên jin li gorî salên berê ji sedî 6 zêde bû. Hat diyarkirin ku piştî encamên fermî yên dawîn ên hilbijartinên tûra dehan ya Meclîsa Şûraya Îslamî hatin eşkerekirin tenê 14 namzetên jin bi ser ketin. Tevî ku di van salên dawî de hebûna wan a di meclîsê de kêm bûye jî, jinan dev ji têkoşîna xwe ya biryardana siyasî bernedan.

Hac Mihemed Teqî wekheviya zayendî anî rojevê

Neteweyên Yekbûyî di rapora xwe ya sala 2017'an de li ser beşdariya jinan di jiyana siyasî de diyar kir ku nûnertiya giştî ya jinan di meclîsên herêmî û meclîsê de hîn lawaz e. Wekîlê Hac Mihemed Teqî di 3’ê Tebaxa 1920’an de cara yekem di Meclisa Şewra de pirsgirêka wekheviya jin û mêr anî ziman û daxwaz kir ku mafê jinan bê dayîn. Vê yekê parlamento şok kir. Sedîqa Dolatabadî yek ji pêşengên tevgera femînîst a Îranê ye. Ew yek ji aktîvîstên yekem bû ku di dersên xwe yên di dema Meclîsên Sivîl de û di gotarên ku di kovarên femînîst ên wê serdemê de weşandine de redkirina mafê dengdana jinan protesto kir. Di Mijdara 2015’an de kampanyayek hat destpêkirin û hat xwestin ku hejmara jinan a li meclîsê ji sedî 30 zêde bibe.

Wê bidome...