شنیار بایز

سلێمانی- کوردە فەیلییەکان بە درێژایی مێژوو لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە ژیاون و بەشێکی دانەبڕاون لە نەتەوەی کورد، لە ناوەڕاست و باشووری عیراق لە ناوچەکانی (مەندەلی، زڕباتییە، بەردە، جەسان، خانەقین، کەرکوک، بەغدا، کوت، عەمارە و بەسڕە) ژیاون، زاراوەی 'فەیلی' بە کۆمەڵە هۆزێكی لوڕی دەوترێت، کە نیشتەجێی 'پێشکۆ و پشتکۆ'ی زنجیرە چیاکانی زاگرۆس بوون لە سەردەمی ئێستاش ئەم زاراوەیە تەنیا بۆ ئەو کوردانە بەکاردەهێنرێت، کە نیشتەجێی ئەو ناوچانەن بەر دەوڵەتی عێراق کەوتوون.

لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، عێراق نزیکەی ٤٠ ھەزار فەیلی وڵات بەدەر کرد، کە چەندین نەوە لە نزیک بەغداد و خانەقین ژیاون و گومانیان کرد کە ئەردنی زۆرەملێی بە سەر کوردوانە خەڵکی ئێرانن، لە ساڵی ١٩٦٩ حکومەتی عێراق ڕاگواستن و دەرکانی فەیلیدا سەپاند، لە ساڵی ١٩٧٠ زیاتر لە ٧٠ هەزار کوردی فەیلی نێردرانەوە بۆ ئێران و ڕەگەزنامەکانیان هەڵوەشێنرایەوە، بازرگانان و کەسە پلە باڵاکانی فەیلی بە تایبەتی کرانە ئامانج.

حکومەتی عێراق لە سەرەتای شەڕی ١٩٨٠-١٩٨٨ لەگەڵ ئێران دەیان ھەزار فەیلییان کۆمەڵکوژ کرد، دەستبەسەریان کردن و نێردرانەوە، هەر لەو ساڵەدا ناردنەوەی بە کۆمەڵی کوردانی فەیلی لە بەغدادەوە دەستی پێکرد، زیاتر لە ٣٠٠ هەزار کوردی فەیلی نێردرانەوە ئێران، دەست بەسەر موڵک و ناسنامەکانیاندا گیرا، لە کۆی ٣٠٠ هەزار بۆ ٥٠٠ هەزار کوردی فەیلی لایەنی کەم ١٥ هەزاریان بێ سەر و شوێن بوون.

لە ڕووی سیاسییەوە کوردە فەیلییەکان نوێنەرایەتییان لە ڕێکخراوێکی یەکگرتوودا نییە تا بتوانێت پشتگیری لە داواکارییەکانیانی کوردانی فەیلی بکات، لەنێوان سێ دەسەڵاتە سەرەکییەکەی سوننە، شیعە و کورد خاوەنی هیچ پشک و پۆستێکی حکومی نین، هەروەها کورسییەکی یەدەگیان لە پەرلەماندا نییە بە پێچەوانەی زۆرێک لە کەمینەکانی تری عێراق.

 

"پاراستنی کولتوور و ئاینە جیاوازەکان پاراستنی گولی کوردە"

ئیسرا محەمەد، بەرپرسی ڕێکخراوی کوردی فەیلی بۆ مافی مرۆڤ، وەک کوردێکی فەیلی ئاماژەی بەوەدا، لەناو گەلی کورددا چەندین نەتەوە و ئاینی جیاواز هەن، هەموویان پێویستە کولتوور و ئاینی خۆیان بپارێزن، وەک کوردێک مامەڵە لەگەڵ یەکدیدا بکەن، چونکە پاراستنی هەر کولتوورێک پاراستنی بەشێک لە کورد و گەلی کوردە، هەر زاراوە و بەشێک لە کوردستان بتوانێت پارێزگاری لە کولتوور و زاراوەی خۆی بکات، بێگومان گەلی کورد سودمەند دەبێت و زیاتر دەوڵەمەند دەبێت.

باسی لەوەشکرد ژنان لەناو خێزاندا ڕۆڵی گرنگیان هەیە، بەوەی کە دایکن و پەروەردەکاری منداڵن، بۆیە ڕۆڵی ژن دەور دەبینێت لە پاراستنی کولتوور و بیر و باوەڕییەکاندا، کاتێک ژنێک منداڵەکانی پەروەردە دەکات لەسەر کولتوور و بیروباوەڕی خۆیان و ئەو فکرە دەپارێزێت، بێگومان ئەو کولتوورە لەناو ناچێت، نەوە دوای نەوە دەمێنێتەوە.

 

"جیاکردنەوەی کەمە نەتەوەییەکان گەورەترین جینۆسایدە"

دەربارەی هەوڵی هەمیشە لەناوبردنی کەمە نەتەوەییەکان، ئیسرا محەمەد، ئاماژەی بەوەدا، هەر گەلێک کەمینە بێت، دەکەوێتە ژێر چنگی گەلی زلهێزەوە، هەمیشە هوڵی لەناوبردنی دەدرێت، ئامانجیانە ئابووری و تەواوی هێز و دەسەڵات بۆ خودی خۆیان بێت، کە هەر ئەمەش دەبێتە هۆکاری کۆمەڵکوژ و لەناوبردنی کەمە نەتەوە و باوەڕییەکان.

ڕوونیکردەوە، قڕکردنە هەمیشەییەکان بۆ سەر کەمە نەتەوەییەکان لە ناویاندا کوردە فەیلییەکان هۆکارە بۆ پەرتەوازە بوونیان، چونکە وایکردووە، کوردە فەیلییەکان بەشی زۆرینەیان لەناو خاکی کوردستاندا نەژین و ڕووبکەنە دەرەوەی وڵات و شوێنی دیکە بۆ ژیان، بۆیە هەستی نەتەوایەتییان کاڵتر دەبێتەوە بە بەراورد بەو کوردانەی لە خاکی کوردستاندا دەژین.

 

هەرچەندە جیهانی مافی مرۆڤ پەرەی سەندووە بەڵام کوردانی فەیلی بێ ماف ماونەتەوە

دەربارەی مافە پێشێلکراوەکانیان، ئیسرا دەڵێت: لە چوارچێوەی عێراقدا خاوەن ناسنامەین، بەڵام لە ئێراندا لە ڕووی ئابووری و هەبوونی ناسنامە هیچ مافێک نەدراوە بە کوردە فەیلییەکان، دەرفەتی کارکردن بۆ ئەوان نییە و سەرجەم مافەکانیان پێشێلکراوە.

ڕوونیشی کردەوە، هەمیشە هەوڵیان داوە و کۆنگرە و کۆنفرانسی جیاوازیان ئەنجامداوە، بەڵام خودی دەسەڵات نایەوێت مافیان پێبدات، بەتایبەت ئەم دەسەڵاتە ئاڵۆزەی ئێستا، کە تەواوی گەلی کورد مافی تیایدا پێشێلکراوە.

لە کۆتاییدا باسی لەوەکرد دۆخی کوردە فەیلییەکان بەرەو باشبوون نەڕۆیشتووە، چونکە تا ئێستاش نەگەیشتوون بە مافی ڕەوای خۆیان، لە هەرێمی کوردستان هەندێک مافیان دراوە، بەڵام ئەوانەش مافی ڕاستەقینە نین و هێشتا دۆخی کوردانی فەیلی لە ئاست هەبوونی مافدا خراپە.