ناوەندی هەواڵ

 

گرنگ نییە لە کوێی جیهاندا دەژی، گرنگ نییە کاریگەری کولتووری یان خێزانییەکان چین، بە گشتی ژنان باشترن لە هاوسۆزی لەگەڵ کەسانی تر، ئەمەش بەپێی توێژینەوەیەک کە لە ڕۆژنامەی PNAS بڵاو کراوەتەوە.

 

توێژەرەوەکان، لە زانکۆی کامبریج لە بەریتانیا، وتیان کە لێکۆڵینەوەکە گەورەترینیانە کە تا ئێستا کرابێت دەربارەی "تیۆری عەقڵ" یان "هاوسۆزیی مەعریفی".

 

هاوسۆزی کوالێتییەکی گرنگە چونکە ئەو شێوازە بەڕێوەدەبات کە خەڵک لە ڕێگەی کۆمەڵایەتییەوە کارلێک دەکات و کاریگەری لەسەر شێوازی گەشەکردنی پەیوەندییە کەسییەکانیان هەیە.

 

هاوسۆزیی مەعریفی ئەو کاتەیە کە مرۆڤ لەڕوی زهنییەتەوە دەتوانێت لەوە تێبگات کە کەسێکی تر لەوانەیە بیر لەچی بکات یان هەست بکات و تەنانەت توانای ئەوەی هەیە ئەو مەعریفەیە بەکاربێنێت بۆ پێشبینیکردنی ئەوەی کە کەسەکە چۆن هەڵسوکەوت دەکات، یان هەست دەکات بەرەو پێشەوە دەڕوات، بۆیە ئەگەر بۆ نمونە کەسێک پێت بڵێت لەکاتی پشوودا کاتێکی خراپی لەگەڵ خێزانەکەیدا هەبووە، ئەوا کەسێکی هاوسۆزی مەعریفی تێدەگات، کە چۆن ئەو کاتە ناخۆشە وا لەکەسەکە دەکات بە ڕۆشنبیرییەوە خۆی لە پێگەی ئەو کەسەدا دابنێت، بۆیە قسە بکات.

 

لە جۆرێکی تر لە هاوسۆزی کە پێی دەوترێت سۆزداری، کاتێک مرۆڤ هەست بە هەست و سۆزی کەسێکی تر دەکات و بە کاردانەوەی گونجاو یان هەستێک وەڵام دەداتەوە، بۆ نمونە ئەگەر کەسێک لەسەر پەیوەندیەکی شکاو دەگریت، ئەوا کەسێکی هاوسۆزی هەست بە دڵتەنگی دەکات و لە ئەنجامدا هەست بە بەزەیی بۆ ئەو کەسە دەکات.

 

ئەم تاقیکردنەوەیە لەسەر ماڵپەڕی زانکۆی کامبریج کە هەردوو شێوەی هاوسۆزی تاقی دەکاتەوە. بۆ ئەنجامدانی ئەم لێکۆڵینەوە نوێیە، توێژەران تاقیکردنەوەیەکی جیاوازیان بەکارهێناوە، بەناوی "خوێندنەوەی مێشک لە تاقیکردنەوەی چاودا"، یان "تاقیکردنەوەی چاوەکان" بە کورتی، ئەوە یارمەتی پێوانەکردنی توانای کەسێک دەدات بۆ ناسینەوەی باری دەروونی یان هەستەکانی کەسێکی تر.

 

سەبارەت بەوەی کە ئایا جیاوازی کولتووری کاریگەری هەبوو لەسەر نمرەکانی هاوسۆزی، داتا کۆکرایەوە لە تیمەکانی سەرتاسەری جیهان، نووسەرانی توێژینەوەکە لە زانکۆی کامبریج و زانکۆی هارڤارد لە ئەمریکا و زانکۆی بار-ئیلان و زانکۆی هەیفا لە ئیسرائیل و هەروەها لە ئیتالیا لە قوتابخانەی IMT بۆ خوێندنی پێشکەوتوو کاریان کردووە، تێکەڵکردنی ئەنجامەکانیان بە نموونەیەکی گەورە لە پلاتفۆرمی جۆراوجۆری ئۆنلاین، نووسەرانی توێژینەوەکە توانیان ئەنجامەکان لە نزیکەی ٣٠٦ هەزار کەس لە ٥٧ وڵات بگرنەدەست.

 

لە ٣٦ وڵات، ژنان بە تێکڕایی بە شێوەیەکی بەرچاو لە نمرەی هاوسۆزییان زیاتر لە پیاوان تۆمارکران، لە ٢١ وڵاتیش نمرەی ژنان و پیاوان لەیەک دەچن هیچ وڵاتێک نەبوو کە پیاوان بە تێکڕایی لە ژنان باشتر تۆمار کرابن.