تەوار پێنجوێنی

 

ناوەندی هەواڵ- باشووری کوردستان-هەرێم بەشێکی سەربەخۆیە لە دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ، بەڵام حکومەتەکەی سەرقاڵترە لە حکومەتی بەغدا بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە. بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی وەک ئەمریکا، فەرەنسا، ڕوسیا، ئەڵمانیا، بەریتانیا، تورکیا و ئێران لە ناوچەکەدا ململانێ و داگیرکارییە ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی چڕ کردووەتەوە و ئەمەش کاریگەری کردووەتە سەر ژیانی خەڵک.

 

هەرێمی کوردستان ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە سامانی سروشتی و بەتایبەت نەوتی ژێر زەوی-پیترۆڵ، پێگە جوگرافیەکەیشی ناوچەیەکی ستراتیژییە لە نێوان دەوڵەتانی عێراق، سوریا، تورکیا و ئێران کە کوردستانی لە پەیماننامەی ١٠٠ ساڵەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣دا لەنێوانیاندا بەشکرد.

 

پیترۆڵ، تەواوبوونی وادەی ١٠٠ ساڵەی پەیماننامەی لۆزان، دژایەتیکردنی هێزی ڕزگاریخوازی کورد لە چوار پارچەی کوردستان لەلایەن دەوڵەتانی زلهێز، هاوکارییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان-پەدەکە بۆ دەوڵەتانی داگیرکەر، مەترسی دەستبەسەرداگرتنی بیرە نەوتەکان لەلایەن تورکیا، قۆرخکردنی سامانی وڵات لەلایەن حزبەکانی باشوور، فشارە نێودەوڵەتییەکان و پیلانگێڕییە سیاسییەکان، وڵاتانی زلهێزی بەسەر دوو بەرەدا دابەشکردووە، بەشێكیان دەستخۆشی بۆ حکومەتی هەرێم دەنێرن و بەشێکیان بە ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکانیان پشتی هەرێمیان لە ئاستی جیهانیدا داوە بە زەویدا.

 

هەرێمی کوردستان لە بەرداشی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکاندا

بەپێی ڕاپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، کە لە ٢٠ی ئاداری ئەمساڵدا لەبارەی ڕەوشی مافی مرۆڤ لە جیهاندا بۆ ساڵی ٢٠٢٢ بڵاویکردووەتەوە، باس لە هەرێمی کوردستان دەکات کە، دەسەڵاتدارانی هەرێم ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان و خۆپیشاندەران دەستبەسەر دەکەن، بەتایبەتی ئەو ڕۆژنامەنووسانەی بەدوای گەندەڵی و خراپییەکانی دەسەڵاتەوەن، حکومەتیش نەیتوانیوە ئەوانەی بەرپرسیارن لە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و گەندەڵی سزا بدات، بەپێی ڕاپۆرتەکە گوایە پاسەوانەکان داوای بەرتیلیان لە زیندانییەکان کردووە یان ئەشکەنجەیان داون، کاتێک داوای پەیوەندیکردن بە کەسوکارەکانیانەوە یان پارێزەرەکانیان کردووە، هەروەها تێیدا باس لە ئازادی ڕادەربڕین دەکات کە هەرکەسێک قسە بکات، دەبێت ئامادەی کاردانەوەی دەسەڵاتداران بێت، لە بارەی ژنانیشەوە ئاماژەی بە بەرزی ڕێژەی توندوتیژی بەتایبەت خێزانی کردووە.

 

لە ڕاپۆرتێکی دیکەی نێودەوڵەتیدا، کە لەلایەن ڕێکخراوی لێبووردنی نیودەوڵەتی لە ٢٨ی ئادار بڵاوکرایەوە، لەبارەی هەرێمی کوردستانەوە هاتووە، " هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بەردەوامن لە سەرکوتکردنی ئازادی ڕادەربڕین و دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان، ڕۆژی ٦ی ئاب کاتێک فەرمانبەران دژی دواکەوتنی موچەکانیان خۆپیشاندانێکی هێمنانەیان ئەنجامدا، هێزە ئەمنییەکان بە گوللـەی پلاستیکی و گازی فرمێسکڕێژ هێرشیان کرد و چەندین ڕۆژنامەنووس و چالاکوانیان دەستگیر کرد.

 

بەپێی ڕاپۆرتێکی میدیایی، کە لەم هەفتەیەدا لە گۆڤاری فۆڕن پۆڵەسی بڵاوکرایەوە و دەنگدانەوەی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا، بە ناونیشانی "ماڵەکەی کوردستانی عێراق لە لێواری ڕووخاندایە" باس لە هەرێمی کوردستان دەکات و تێیدا دەڵێت: "لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمی سەدامەوە، هەرێمی کوردستان وەک خاڵێکی گەشاوە دەرکەوت، بەڵام ئەمڕۆ شتەکان پێچەوانە بوونەتەوە، ململانێی حزبی و بەرتەسککردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین و خراپی دۆخی ئابوری ژیانی زۆربەی خەڵکی هەرێمی دژوار کردووە"، دەربارەی ئازادی ڕادەربڕین ڕاپۆرتەکە باس لە بەرتەسککردنەوەی ئازادی دەکات و ئاماژە بەڕێگرییەکانی یەکێتی و پارتی دەکات لە ئەنجامدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی، کە بەردەوام ڕۆژنامەنووسان دەستگیردەکرێن و هەردوو حزب بەتەواوەتی زۆنەکانی خۆیان لە ڕێگەی دەزگا هەواڵگرییەکانیانەوە کۆنترۆڵ کردووە.

 

لەلایەکی دیکەوە، بڕیارەکەی دادگای پاریس، کە کۆتایی هەفتەی ڕابردوو بڵاوکرایەوە، تێیدا تورکیای تۆمەتبار کرد بە پێشێلکردنی ڕێکەوتننامەی بۆڕی نەوتی "کەرکوک- جەیهان"ی ساڵی ١٩٧٣ی نێوان عێراق و تورکیا، تێیدا باسکراوە، حکومەتی هەرێم و تورکیا بە نایاسایی نەوت لە بەندەری جەیهانەوە هەناردە دەکەن، ئەم بڕیارەش تورکیای ملکەچ کرد چیتر ڕێگە بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان نەدات بە بێ پرسی عێراق.

 

بەرژەوەندی ئەڵمانیا لە هەرێمی کوردستان چییە؟

لە کاتێکدا بەڵگە نێودەوڵەتییەکان لەسەر هەرێمی کوردستان، باسی نەبوونی ئازادی ڕادەربڕین، پێشێلکردنی مافی مرۆڤ، توندوتیژی دژی ژنان، گەندەڵی، باڵابوونی حزبایەتی و بێکاری و دژواری ژیانی خەڵک دەکەن، بەڵام ئانالێنا بێربۆك، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە شاری هەولێر دەستخۆشی لە سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات، دەڵێت: "خۆشحاڵ بووم لە بەڕێزتانم بیست، کە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ، بەتایبەتی مافەکانی ژنان و میدیاکاران، جێگەی بایەخی تایبەتی حكومەتەکەتانە"، جه‌خت له‌ به‌رده‌وامیی پشتیوانیی ئەڵمانیا بۆ هه‌رێمی كوردستانیش کراوەتەوە.

 

پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، ئایا بەرژەوەندی وڵاتی ئەڵمانیا لە هەرێمی کوردستان چی بێت، تا سەرباری ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان دەستخۆشی لە هەرێمێکی لێوانلێو لە گەندەڵی و بێ مافی بکات؟، جێی ئاماژەشە، ئەڵمانیا دژایەتی خۆی بۆ کورد، بەتایبەت بەرەنگاربوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان-پەکەکە، کە خەباتکاری ئازادی و دۆزی ڕەوای کوردە، ڕاگەیاندووە و پشتیوانی ڕاستەوخۆی بازاڕی چەکی تورکیایە، کە دژی گەلی کورد و بۆ کۆمەڵکوژی لە باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان بەکاریدەهێنێت.

 

لەلایەکی دیکەوە لە دوای هەڵگیرسانی شەڕی ئۆکراینا و ڕووسیا، کە لە بواری گاز و دانەوێڵەدا زیانی گەورە بەر جیهان کەوت و وڵاتانی ئەوروپا بەدەست قەیرانی گرانی خۆراک و سارمای سەختی زستان بووەوە بەهۆی نەبوونی گازەوە، ئەڵمانیا دەخوازێت لە ڕێگەی هەرێمی کوردستانەوە خەتی گاز و سووتەمەنی بۆ ئەوروپا و وڵاتەکەی بکاتەوە.

 

چەسپاندنی پێگەی ئەمریکا لە ناوچەکەدا

بەپێی ڕای بەشێک لە چاودێرانی سیاسی، ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان و پشتکردن لە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئاڵوگۆڕەکانی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت کوردستاندا ڕوودەدات، دەوڵەتێکی وەک ئەمریکا بەرژەوەندی خۆی لە هەبوون و نزیکی لەگەڵ کورددا دەبینێت، بۆیە کاتێک حکومەتی هەرێمی کوردستان کە ڕاستەوخۆ لەلایەن پەدەکەوە بەڕێوەدەبرێت، لەگەڵ دەوڵەتی تورکیادا سەر و ماڵی هاوبەش پێکردووە و داگیرکارییەکانی چڕ کردووەتەوە لە باشووری کوردستاندا، ئەمریکا کە پشتی لە دەوڵەتی تورکیاش کردووە، ناچارە دژایەتی پەدەکە-حکومەتی هەرێم بکات، تا پێگەی خۆی لە ناوچەکەدا بهێڵێتەوە و بە ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکانی و لە ڕێگەی دادگاکانی وەک دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس ڕووی هەرێمی کوردستان لە ئاستی جیهاندا ناشرین بکەن.