ناگیهان ئاکارسەل

 

ئێمە پێویستمان بە دەنگێکە کە ڕابەرایەتی سەردەمی لێشاوی هەست و بیرکردنەوەکان بکات... هەرچەندە کۆنە، دەنگێکە کە باسی ئێستا دەکات... وشەیەک کە وامان لێدەکات هەست بەوە بکەین تەنها نین لەم گەردوونەدا، وزەمان زیاد دەکات، پێویستمان بە بەیاننامەیەکە کە هەستەکان لە بیرکردنەوە جیا نەکاتەوە، ڕۆح لە دانایی، هۆشیاری لە زانین، ماددە لە وزە، ژیان لە مردن، ڕووناکی لە تاریکی، فەلسەفە لە کۆمەڵناسی جیا نەکاتەوە.

 

لەوانەیە پێویست بکات کە مانترایەک لەگەڵ زانیاری دەربارەی دەستگەیشتن بە زانیاری هەبێت، مانترا وشەیەکی ھیندییە کە بە واتای ئەو وشانە دێت کە لە ڕێگەی هۆنراوەوە دووبارە دەکرێنەوە، "مان" زهن، "ترا" ئازادکردن، مانترا واتە ئازادکردنی زهن.

 

لە هەورامان شەوی نەورۆز کە شەو و ڕۆژ دەبنە یەک، هەموو کەسێک مەشخەڵی لە دەستدایە لە بەرزترین چیاکانی دۆڵە قووڵەکان ئایین دەدات، لەوکاتە مەجنون و لەیلا لە یەکتر نزیک دەبنەوە و دەنگ دەداتەوە، پێویستمان بە ئەفسونێکی وەها هەیە، ئەو دەنگە هێزی ژیانە کە دەبێتە ئۆرکێسترای هەزار دەنگ.

 

لە سیستمی باوەڕیی هیندۆسی و هیندستاندا، ئەم دەنگە دەبێتە "ئۆم" بە واتای "دەنگی جیهان" واتە تۆڕی پەیوەندییەکان. "ئۆم مانی پادم هون" بە واتای "ئەو گوڵەی لە لۆتوسدا هەیە" دێت، پەیوەندی لەگەڵ پێشکەوتنی زانیاریدا شایانی لێکۆڵینەوەیە.

 

لە یەکێک لە نووسراوەکانی هیندۆسیزم لە The Upanishad Mandukia، دەنگی ئۆم بەم شێوەیەیە: ئۆم وشەیەکی نەمرە کە خراپ نییە، ئەم گەردوونە و ئەمە نمایشەکەی ئۆمە، ئێستا و هەموو ئەوەی لە داهاتوویەکی نزیکدا ڕوودەدات، ئۆمە لە هەمان کاتدا، هەموو شتێک بە تێپەڕبوونی کات ئۆمە.

 

"هەموو ئایینە یەکخواییەکان دەڵێن پێشتر وشەیەک هەبووە." ئیسلام دەڵێت "کون" یان "بوون" و ئەم دەنگە وەک هێز و دەسەڵات لێکدەداتەوە، وشەی "ژیان بەخشین" دەست پێدەکات. لەگەڵ "ڕاستگۆیی" کتێبی پیرۆز بە "خۆشەویستی" دەست پێدەکات بە "خوێندنەوە".

 

لە فەلسەفەدا، ئەمە، دایمۆن، دەبێتە ئەو دەنگەی کە ئاماژە بە سۆکرات دەکات وەک دیۆتیما، لە دێلفی ئەپۆلۆن، لەبەردەم دەرگای پەرستگاکەیدا "خۆت بناسە" دەنووسێت، زەردەشتی بە وشەی "تۆ کێیت" وەڵام دەداتەوە کاتێک گوێی لە دەنگێک دەبێت لە چیاکانی زاگرۆسەوە، فەلسەفەی زەردەشتی ئەم جەوهەرەی هەیە.

 

یان لێدوانەکەی ئەفلاتون وەک گۆڕینی زانین بە واتای تۆمارکەری ئینگلیزی دەڵێت.، بە لاتینی، کە بە واتای دووبارە کۆردیس دێت، ئەو تۆمارکەرە لە ئینگلیزیدا، دووبارە کۆردیس بە واتای "یادەوەری" و "چوونە ناو دڵ" دێت لە هەمان مانادا، هەروەها تۆمارکەر زانیاری هەیە لە دڵی یەکەم پەیوەندیدا کە سەربەخۆیە لە چاودێری، دیالێکتی هەگەل "ئاوفهەبەن" لە وتەکانی خۆیدا ئەم قسەیەی زۆرتر خۆشدەوێت. "ئاوفهەبەن" بە واتای "شاردنەوە" و "سڕینەوە" دێت.

 

دەنگ دەبێتە وتن، وتن ژیاندەر دەبێت، پەیوەندی لەگەڵ گەردوون لە جادووی ئەم دەنگەدا لە کولتوورە جیاوازەکاندا بەردەوامە لە گەڕان بەدوای مانادا بە شێوەی جیاواز. دەنگ، هێماکان، نەریتەکان، کولتوورەکان، لە بوونی کات و یەکێتی لەناوچووندا، خۆیان دەبەستنەوە بە مانای کەڵەکەبوو، بوونی مرۆڤ لەلایەن بوونی گەردوونەوە داگیر دەکرێت. ئەوەی گرنگە، کات مانای ئازادییە، ئێمە جیاوازیمان لە یەکێتی کات و مۆدێرنەدا زیاد دەکەین.

 

تەحەکوم جیابوونەوەمان بریندار دەکات

ئەم دەنگانە لە سۆمەرەوە هاتوون بۆ ڕۆژی ئێمە، لە سەردەمی مەسیحەوە تا سەردەمی ئاسمان، لەژێر سێبەری تەحەکومدا دەمێنێتەوە، مێژووی تۆمارکراو، فێربوون و ژیان جیا دەکاتەوە، دووالیزم تەواوکەری یەکتر نییە، بەڵکو بەگوێرەی لەناوچوونی یەکتر دیاری دەکرێت، پەیوەندیمان لەگەڵ ژیان زیاتر بەرەو تێگەیشتن دەڕوات وەک لە هەوڵدان بۆ تێگەیشتن، تێنەگەیشتن وەک بنەمایەک دەستگیرکرا، زانین و ماناکان بە شێوەیەکی جیاواز جێبەجێ دەکرێن. لە سەردەمی زانستدا، شکستی مانا هەیە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە هیچ پەیوەندییەکی مانادار لەگەڵ زانستدا نابێت. زانینی شکستی مانا دەبێتە کلیلی پەیوەندییەکی باش لەگەڵ زانستدا، ئەمەش بە دروستکردنی پردێک لە نێوان فەلسەفە و کۆمەڵناسیدا دەکرێت.

 

چونکە لە سەردەمی ئێمەدا فەلسەفە هیچ پەیوەندییەکی بە کۆمەڵناسییەوە نەماوە، کۆمەڵناسی ڕۆژئاوا خۆی کردووەتە ناوەندی هەموو جوگرافیا و کولتوورێک، "کۆمەڵناسی ڕۆژهەڵات جێبەجێناکرێت" وەک هەموو شتێک، لە کۆمەڵناسیدا، تێگەیشتنێک لە ڕۆژئاوا دەردەکەوێت، تەنانەت ئەگەر لە ئەفسانەدا بگەینە شوێنپێی ئەو گەردوونەی کە هێشتا زیندووە؛ هێزێکی گەورە ئەنجام دەدرێت لە ئاییندا، پێوانەی جوڵەی یەکەم خودایە، لە زانستە ئەرێنییەکاندا، مانا دوو هێندە دەکرێت بە بڕیارێکی بێ وەستان و نزیکبوونەوەیەک لەگەڵ هێڵێکی تەواو، لەگەڵ نزیکبوونەوە لە ناوەندی ڕۆژئاوا، تێگەیشتنێک کە ناوەندی مرۆڤە جێبەجێ دەکرێت و هەموو پەیوەندییەکان بەپێی یاسا دیاری دەکرێن، ئەمەش لەگەڵ پۆزەتیڤیزمدا دڵنیایی دەدات، دڵنیابوون لەو داتایانەی کە لەلایەن زانستەوە بەدەست هاتوون پارێزراون بە ڕاستییەکانیان و پاساوەکانیان، ناوی ڤێرژنی نوێی زانستی دۆگماتیزم دەبێتە پۆزەتیڤیزم، تێگەیشتنێک کە مرۆڤ لە هەموو گەردوون جیا دەکاتەوە و دەیکاتە فەرمانڕەوای هەموو شتێک، بە ڕێگایەکی ئیکلیکتیک، ماناکە بڵاو دەبێتەوە و هەر بەشێکی دەبێتە ناوچەیەکی نوێی دەسەڵات، پۆزیتیڤیزم دەبێتە یەکێک لە هاوبەشە یەکتاپەرستییەکانی بەرزبوونەوەی هەژموونی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری، ڕاستی ڕەها، پەرەسەندنی بێ کۆتایی، تێکشکێنەر، وەک ڕاستییە بنەڕەتییەکانی زانست ڕانەگەیەندراون، بەڵکو وەک ڕاستییە زانستییەکان ڕادەگەیەندرێن.

 

زانستێکی دوور لە ئەخلاق و سیاسەت کە هەڕەشە لە ژیانی کۆمەڵایەتی دەکات، جیهانی ڕاستەقینە بە ڕاست دەبینێت و هەموو ڕێگایەک بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکەی پەرەپێدەدرێت، لە پێشکەوتووترین سەردەمی زانستدا، ژیان کەوتە دۆخێکی نەزاندراوەوە و بریندار بوو لە هێرۆشیما، ناگازاکی، هەڵەبجە، چێرنۆبڵ، هەروەک ئەدمۆند هوسەرڵ ئاماژەی پێدەکات، قەیرانی زانستی وەک ڕاستییەکی مەحاڵ سەرچاوەی گرتووە لەگەڵ ڕێگایەک کە خۆی لەگەڵ دۆگماتیزمدا یەک دەگرێت، لە نێوان زانایانی سروشتی، هۆکارێکی دیکەن بۆ ئەم قەیرانە.

 

ئەدمۆند هوسەرڵ دەڵێت" نە ئۆبێستی و نە کردەوەکان ناتواندرێت هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێت بۆ پێوانەکە و دەڵێت کاتێک پەیوەندی نێوانیان جێبەجێ دەکرێت، ئەوا بەرەو ڕاستی دەڕوات، هانا ئەرێندت ئاماژە بەوە دەکات کە هەموو ئەوانەی لە دەوری مێزەکە دانیشتوون دەتوانن بابەتەکە بە خۆیانەوە ببینن، هەموو کەسێک لایەنێک دەبینێت و ڕاستییەکە لەگەڵ هاوپەیمانێتییەکەیاندا دەردەکەوێت، جارێکی دیکە، دژی ئەو تێگەیشتنەی پۆزەتیڤیزم کە هەموو شتێک دابەش دەکات، پەیوەندییەکانیان لەگەڵ یەکتر لەلایەن زۆرێک لە بیرمەندانەوە تیشکی دەخاتە سەر.

 

دەنگی کۆن و سەردەم: ژنان

دوای ئەمانە، کەمێک نائومێد بووین و هەندێک نیگەرانی وشەی "ژنان"ین. پێش ئەوەی بچینە ناو لێکدانەوەی نموونەیی یان ماتریالیزمەوە، دەڵێین کە ئەم قسەیە، کە بە شێوەیەکی سروشتی ئاماژە بە ژیان دەکات، زانینی کات دەگرێتەوە، چونکە ئەم قسەیە پەیوەندی بەو هاوئاهەنگییەوە هەیە کە لەسەر زەوی خراپتر بووە، دەڵێت کە خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ ژنان و ژیان پەیوەندی بە پەیوەندییەکی دیالێکتیکییەوە هەیە و زانیاری پێشکەش دەکات کە ئەم ستەمە کاتی نییە.

 

لێرەوە دەڕۆینە دەرەوە، بەدوای یەکێتی ڕۆحی و ڕۆشنبیری جیهانی خۆماندا دەگەڕێین، زانستی ئەم قسەیە دەکەین. ژنۆلۆژی بە وشە ئەفسووناویەکەی هانمان دەدات خاوەنداریەتی لە "ژنان" دەکرێت وشەیەک کە پێمان دەڵێت ئێمە کێین. ئەو دوو وشەیەمان پێ دەڵێت کە ئێمە نازانین و ئەو شوێنانەی لەدەستمان داوە، ژنناسی بەدوای زانین و ڕێگاکاندا دەگەڕێت چونکە پشت دەبەستێت بە دەنگی دڵسۆزی "ژنان" لە بۆنی زەوی و لە ڕۆحی کۆمەڵگەدا لە ئاهەنگ گێڕان بۆ ژیان، لەم پێناسەیەی زانستی ماناداردا، دەنگی ژنان بەرە بەرە بەرز دەبێتەوە، ژیان لەخۆ دەگرێت، پشت بە کۆمەڵگە دەبەستێت، سروشت دەدۆزێتەوە و دەگاتە ناسینەوەی گەردوون، لە مەکسیکەوە بۆ تونس، لە چیلییەوە بۆ کوردستان، لە ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە بۆ ئەرجەنتین، ژنان کە دەنگیان بەرز دەکەنەوە لە هەموو بوارەکانی ژیاندا بەم شێوەیە بەرەوپێش دەڕۆن.

 

لە ڕێگای زانستی ژنانەوە، تێگەیشتن لە ژنان گرنگییەکی ستراتیژییە، تێگەیشتن لە ژنان ئەوەیە کە دەتوانیت ئەوە بڵێیت کە بیری لێدەکەیتەوە، ئەوە بکەیت کە دەیڵێیت، ئەزموونی ئەو جوگرافیایە بزانیت کە ڕۆحی مرۆڤ زیندوو دەکاتەوە، یەکێک لەو ئەزموونانە لە چیاکانی زاگرۆسە، کە نە ئیسکەندەر و نە تیمور و نە عەرەبەکان و نە فارسەکان ناتوانن تێیدا تێبپەڕن، ئەمە زیاتر لە تێگەیشتن لە یەکگرتوویی ڕۆحی و ڕۆشنبیری لە ڕاستی هەواڵە خۆشەکەی ڕۆناهی و نینورساگ کە لە زاگرۆس یەکتریان بینی، ئەمە ئەزموونی ئەو چیایانەیە کە هەست بەوە دەکەن ئەوە دەکەن کە دەیڵێن، کێ هەست بەوە دەکات کە دەیڵێن و ئەوانەی دەڵێن زیندوو کراونەتەوە چونکە ئەوە ئەزموونی خۆیانە، ئەم چیرۆکە دەربارەی ژنان و زانستەکەی، ژنۆلۆژییە، ئەم چیرۆکە لە ڕەگەکانی خۆی لە خاکی میزۆپۆتامیا زیندووە، ئەم چیرۆکە بە وتەکانی عەبدوڵا ئۆجالان "ئەمە منم" دەهەژێنێت، ئەوە منم من مرۆڤم، بەو شێوەیەی کە بە شێوەیەکی زانستی لێکدراوەتەوە، پێم وایە بە تێپەڕبوونی کات، بەلایەنی کەمەوە ئەو تەقینەوە گومانلێکراوەی کە ١٥ملیار ساڵ لەمەوبەر ڕوویدا، تا ئێستا بڵاو بووەتەوە بۆ تەواوی گەردوون، هەست بەوە دەکەم و دەزانم لەم ڕوانگەیەوە، زانین یەکسانە بە زانینی هەموو گەردوون. بەڵام ئەو دەنگە کۆنەی کە پێویستمان پێیەتی ژنانن، "ژن" لە زمانی کوردیدا بە واتای ژیان و ژن دێت، ژن و ژیانن، وشەکانی ژنان و ژیان، وەک لە زمانی کوردیدا، لە زۆربەی زمانەکاندا نزیکە، بۆ نموونە، لە "ئاشتی" یان "ئاست"، لە سۆمەری "نیتا" یان "تی"، لە دیمیلکی "جنی" یان "جیوی"، لە سۆرانی، "ئەفرەتان" یان "گیان"، لە هەورامی"جێنی" و "جیوا" لە فارسی "زن" و "زندەگی" بە یۆنانی "گینۆ" و "بایۆ"، بە ڕووسی "ژینشچینە" و "ژێزن"، بە ئەڵمانی "فراو" و "لێبن"،  لە عەرەبیدا، ئەوە "مێر"ە، و "ئاشتی، ژیان"، لە ڕووی ئیتیمۆلۆجییەوە، بوونی پەیوەندییەک لە نێوان وشەکاندا کە لایەنی بەرهەمهێنەر و داهێنەر و پیرۆزیان هەمان شتە، هاوکێشەی "ژن، ژیان، ئازادی" باس لەوە دەکات کە چۆن پەیوەندی سروشتی ژنان بە ئازادی دەتوانێت مانای ژیان بێت، ئەمە دەبێتە تەواوی ژیان و ئەم هاوکێشەیە ئیلهامێکە بۆ هەموو ژنان لە سەرانسەری جیهاندا و پێویستە کەسێک بە باشی لەسەر ئەمە بوەستێت.

 

وتتنی ژن دژی ئەو ستەمەی کە بەهۆی کۆیلایەتییەوە سەپێندراوە، دەبێتە هۆی پێویستی، ئازادی لە خەونی هاوسەرگیریدا دەبینێت و داوا لە ژنان دەکات بوونی ژیان بزانن، ئەو خەبات دەکات دژی تەقینەوە ئۆنتۆلۆجییەکان کە ئاماژە بە نەفرەتکردن لەگەڵ ئەفسانە فیزیاییەکان دەکەن، لەگەڵ کتێبە پیرۆزەکان دەربارەی گوناه، کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی فەیلەسوفەکان، نێوەندگیریکردنی زانست بەرەو فێڵکردن، دانانیان لە ئاستی کارکردن لەگەڵ ڕیکلام. تەنانەت کاتێک ئەو ئاگاداری ئەم بارودۆخە دەبێت و دەست دەکات بە خەبات، هەمیشە ڕووبەڕووی ڕێگای کاریگەری جەنگی تایبەت و دەروونی دەبێتەوە لە زیگۆراتەکانەوە تا کۆشکی سپی، بە پێچەوانەوە، هێز و زانیاری خۆی بنیاد نا. لە دژی بێگانە، دەزانێت کە دەبێت بگات بە دیاریکردنی سەربەخۆیی، کاتێک ئەمە دەزانێت، هەروەها دژی نامۆبوون کار دەکات، ئەمە دەچێتە قۆناغی وریاییەوە دژی سیستمی زاڵ کە بەهای زانین لە ژیان کەم دەکاتەوە، بە زیادکردنی زانیاریەکانی، ئەوە دەردەکەوێت کە زانیاریەکەی شایستەیە.

 

شارستانیەتی دەوڵەت، وەک ئۆنتۆلۆژی، کۆیلایەتی لە سروشتی ژناندا دروست دەکات، لە ڕووی کۆمەڵایەتی، دەروونی و بایۆلۆجییەوە، ئەمە مێشکمان و گۆڕانکاری سروشتی لە ڕۆحماندا دەکات، چونکە ئەم شارستانییەتە مۆدێرنیتە، نامۆبوون، ئازادی، گۆڕانی سروشتی وەک گوناه، شەرمەزاری و قەدەغەکراو پێشکەش دەکات، ئەو گەڕانەوەیەی وامان لێدەکات هەست بە دروستبوونی گەردوون بکەین لە لەشماندا "هەستیارترین پەیوەندییە بە سروشتەوە" وەک نەخۆشی، گوناه، تاوان، شەرمەزاری نیشان دەدرێت، هالبوکی بە واتای گۆڕینی مانگ بە لاتینی بە واتای "مەنەستراشن" دێت، لە سۆرانی "سوڕی مانگانە"، لە تورکی "ئایباشی"، بە عەرەبی "سووڕی شار"، لە کورمانجی، "مانگ"، ئەمە دۆخێکی پیرۆزە، بەڵام لەگەڵ شارستانیەتدا دەبێتە نەخۆشییەک کە ئێمە هەوڵی شاردنەوەی دەدەین، ئەم وزەیەی ژیان کە یەکسانە بە گۆڕانی مانگ و گوڵدان؛ ئەمە گەورەترین هێرشە بۆ سەر پیرۆزی مرۆڤ، پیرۆز دەبێتە نەفرەت. شەڕی پیرۆزی و نەفرەت لە لەشی ئێمەیە ئەمە لە ڕووی بایۆلۆجییەوە زیان بە وزە و جیهانی هەستەکانمان دەگەیەنێت، بەرهەمدارترین پرۆسەکانمان داگیرکراون داواکردنی هەژاری لە ئازادی، کولتووری کۆیلایەتی، لە لەشمانەوە بۆ ڕۆحمان دەستپێدەکات و بە زۆر شێوە زیان بە مێشکمان دەگەیەنێت.

 

سروشتی ئێمە، کە لە بەیانیاندا بە ڕێزگرتن لە هەڵاتنی خۆر دەست پێدەکات، لە ژێر ڕووی ماردا لەناودەچێت، لەسەر ڕووی ژیان، لە ئاسماندا، واتە کونێک و پیرۆزە، لە یەکگرتوویی هەست و بیرکردنەوەکاندا، ناسنامەی خوداوەندی کە هاوڕێیەتی سروشتە لەگەڵ پێشبینییەکانیدا، زۆرترین ڕابەرایەتیمان دەکات لەم سەردەمانەدا، ڕینا ئیسلەر لە پەرتووکەکەیدا، بەناوی کادە و شمشێرەکە، باسی ئەو مێژووە دەکات کە پەیوەندیمان پێوە هەیە و هەموو شتەکانی گەردوون و مێژووی جیابوونەوە لەمە بە شمشێر. لە پەرتووکەکەیدا دەڵێت کە زیندووکردنەوەی کولتووری خودا مانای زیندووکردنەوەی نەریتی ڕۆحییە، هەرچەندە لەدایکبوونەوە هێمای خوداوەندییە کە ڕۆشنگەری مرۆڤە، هێمای پەیوەندییەکانی مرۆڤ نییە کە پشت بە مردن دەبەستێت، بەڵکو هێمای کولتوورێکە کە لەسەر بنەمای ژیان دامەزراوە. گۆڕانی ڕۆحی لەگەڵ هارمۆنی سروشت، زانینی گەڕان و تێگەیشتن لە ژیان هەیە، لەم گۆڕانکارییەدا، بە زانینی ژنان، هاوکێشەی ڕۆشنگەری "ژن، ژیان، ئازادی" لەبەر ئەوەی ژنان ئاگاداری ئەو پەیوەندیانەن کە لەسەر ژیانیان دامەزراون لەگەڵ زانیاریەکانیاندا.

 

لە چاتالۆیوکەوە بۆ چایۆنو، لە چیای خیربرەشکەوە بۆ کاراهانتەپە، زۆرێک لە داتای شوێنەوارناسی ئەم پیرۆزی و یەکگرتووییە لەگەڵ سروشت باس دەکەن، لە هێماکەدا، هێزی ژیانی بەکۆمەڵی باڵندەکە و ڕاستییەکەی تەنها یەک ژن لەبەردەممان دێت، پەیکەرەکان لەگەڵ تەختەی ماری باڵکراو لە دەستیان وا دەردەکەوێت کە زانیاریمان پێ دەبەخشێت لەسەر زەوی و ژێر زەوی و ئاسمان، ئەم واتایە لە زۆر ئەفسانەدا دێتە پێشمان، گەردوونە گەورەکە پێناسەی خۆی لە گەردوونی بچووکدا دەبینێت.

 

سبەینێ بەردەوام دەبێت لەژێر ناونیشانی "بیرێک کە باوەڕی بەخۆسپاردنە بە ڕۆحی خۆی وەک ئەوەی باوەڕی بە ڕۆیشتن هەیە".