تەرزە تەها

سلێمانی- هەر کردەیەک ببێتە هۆی ئازاردانی جەستەیی و دەروونی کەسێک، بە توندوتیژی ئەژمار دەکرێت، لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا ڕۆژانە بە هەزاران توندوتیژی بەرامبەر ژن، منداڵ، پیاو، سەرجەم کەس و تەمەنەکان بەشێوازی جۆراوجۆر ئەنجام دەدەرێن.

 

بەپێی ڕاپۆرتە جیهانییەکان لە هەر سێ ژنێک یەکێکیان ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە، ئەم توندوتیژییانە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا زیاترن، بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ساڵی ٢٠٢٠، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا ٪٤٥ ژنان ڕووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە.

 

لە باشوری ئاسیا ٪٣٨، لە ئەمریکای باکور ٪٣٢، لە ناوەڕاست و باشوری ئەفریقا ٪٣١، لە ئەمریکا لاتین و کاریبی ٪٢٧، لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و وڵاتانی زەریای هێمن ٪٢٣، لە خۆرئاوای ئەوروپا ٪٢٢، لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیا ٪١٩.

 

توندوتیژی بەرامبەر ژنان لە جیهاندا جۆراوجۆرن، لە دیاترین جۆرەکانی توندوتیژی توندوتیژی خێزانی، جەستەیی، دەروونی، ئابوری، دەستدرێژی سێکسی، خەتەنەکردن، هاوسەرگیری پێشوەختە، گێچەڵ، کوشتن و بازرگانیکردن بە ژنانەوەیە.

 

لە جیهاندا لە هەر سێ ژنێک یەکێکیان ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە

ڕۆژانە لە جیهاندا بە نزیکەی ١٣٧ ژن لەلایەن کەسە نزیکەکان و خێزانەکانیانەوە دەکوژرێن، ژنان ٪٥٠ ئەو کەسانەن کە بارزگانیان پێوەدەکرێت، لە هەر سێ منداڵێکیشدا کە بازرگانیان پێوەدەکرێت، دوانیان ڕەگەزی مێن.

 

ساڵانە زیاتر لە ١٥٠ ملیۆن ژن لە جیهاندا دەستدرێژی سێکسی دەکرێتە سەریان، زیاتر لە ١٥ ملیۆن ژنی پێش ١٨ ساڵ هاوسەرگیریان پێدەکرێت، کە لە ئێستادا ٧٠٠ ملیۆن ژنی زیندوو هەن پێش ١٨ ساڵی هاوسەرگیریان پێکراوە، هەروەها ٢٠٠ ملیۆن ژن لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا هەن کە خەتەنەکراون.

 

لە ماوەی ٨ ساڵدا ڕێژەی ٪٥٥.٨٣ توندوتیژی تۆمارکردووە

لە هەرێمی کوردستانیش ئامارەکان بەشێوەیەکی بەرچاو ڕوویان لە زیادبوون کردووە، لە ماوەی ساڵی ٢٠١٢ تا ٢٠٢٠ ئامارەکانی توندوتیژی بەڕێژەی ٪٥٥.٨٣ زیادی کردووە، لە نۆ مانگی ٢٠٢١ بەراورد بە نۆ مانگی ٢٠٢٠ ٪٣٩.٥٤ زیادیانکردووە.

 

لە ئێستادا توندوتیژی بووەتە دیاردەیەکی بەرچاوی کۆمەڵگای کوردی، چالاکوانان و ڕێکخراوەکانیش بەردەوام چەندین هۆکاری جیاواز بۆ توندوتیژییەکان دەخەنەڕوو، لەوانەش نەبوونی پەروەردەیەکی تەندروستی خێزان و کۆمەڵگا، قەیران و دۆخی ئابوری، بوونی ئەقڵیەتی پیاوسالاری لە کۆمەڵگادا، بە ئەنجام نەگەیشتنی کەیسەکانی ژنان، گرنگی پێنەدانی ڕاگەیاندنەکان بە دۆزی ژن، لاوازی سیستمی پەروەردە، بڵاونەکردنەوەی هۆشیاری پێویست لەلایەن ڕێکخراوەکان و حکومەت، سەرباری چەندین هۆکاری لاوەکی دیکە.

 

توندوتیژی دژ بە ژنان نائارامی کۆمەڵگەی لێدەکەوێتەوە

بەرزبوونەوەی ڕێژەی توندوتیژییەکان بەرامبەر ژنان و کۆی تاکەکانی کۆمەڵگا چەندین کاریگەری نەرێنی لەسەر دۆخی ژن و کۆمەڵگاش دروست دەکات، بەو پێیەی ژن دایکە و پەروەردەکاری خێزانە، بەکارهێنانی توندوتیژی وێڕای ئەوەی هەندێکجار کوشتن یاخود خۆکوشتنی لێدەکەوێتەوە، نائارامی لە کۆمەڵگا و تێکشکاوی لە دەروونی تاکەکانی کۆمەڵگا دروست دەکات، لەبەر ئەوە پێویستە هەوڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لە ساڵی ئایندەوە چڕبکرێتەوە.

 

لە وردبوونەوەی لە هۆکاری توندوتیژییەکان دەتواندرێت چارەسەریی بۆ کەمکردنەوە و بنەبڕکردنی توندوتیژییەکان بدۆزرێتەوە و کار لەسەر کەموکورتییەکان بکرێت، نوژنها لەم زنجیرە ڕاپۆرتەدا چارەسەرەکان بۆ کەمکردنەوەی توندوتیژییەکان لە هۆکاری توندوتیژییەکانەوە دەخاتەڕوو.

 

ت.پ