لاڤە کوردە

ناوەندی هەواڵ - تورکیا کە لە مێژە سیاسەتی گرتن و ئەشکەنجەدان لە بەرامبەر هونەرمەندانی کورد پەیڕەو دەکات، ویستی ئەوەیە لەو ڕێگەیەوە بەر بە هونەری کوردیی بگرێت و بە بیانوی جیا جیا ژنانی هونەرمەندی کورد ڕووبەڕووی زیندان دەکاتەوە، لەگەڵ ئەوەی باکووری کوردستان خاکی کوردانە بەڵام تورک بە خاکی خۆی دەزانێ، بۆیە تورکیا، بە درێژایی مێژوو دژایەتیکیردنی کوردی کردووەتە سیاسەتی سەرەکی خۆی لە هەوڵی سڕینەوەی هونەر و کولتووری ڕەسەنی کوردیدا بووە بە پلانێکی ڕێکخراو و سیستەماتیک ئەمەی کردووە.
نمونەی چەند ژنە هونەرمەندێکی کورد دەخەینەڕوو کە هونەرەکەیان قەدەغە کراوەو سزا دراون.

 

عایشە شان لە ساڵی ١٩٧٩ ڕووبەڕووی ئەشکەنجە و سزادان بووەتەوە

عایشە محەمەد عوسمان عەلی شان، ناسراو بە "عایشەشان"، لەشاری ئامەدی باكووری كوردستان لەدایك بووە، هەرلەمنداڵیەوە خولیای هونەری گۆرانی دەبێت، خێزانەكەشی لەسەرتاوە هەست بە حەزینی دەنگی ئەو دەكەن و پێی سەرسام دەبن، بەهرەی گۆرانی وتنی تێدا دەبینن، عەیشەشان وەكو هونەرمەندێك لەشاری عینتاب ناوبانگی دەركرد. بەشێوازێكی راستەوخۆ بە ئامێری مۆسیقی گۆرانی دەوت، بەشداری شایی و ئاهەنگەكانی دەكرد، بەهۆیەوە لەڕادیۆ ناوبانگی زۆری دەركردبوو، بەڵام بەهۆی ئەوەی بە زمانی كوردی  گۆرانی دەوت، لەڕادیۆ دەریانكردو پێیانوت قەدەغەیە بەزمانی كوردی گۆرانی بڵێیت.
دوای نزیكەی دوو ساڵ كاركردن لە رادیۆ، ساڵی ١٩٦١ شاری عەنتاب جێدەهێلێت و دەچێتە ئیستەنبوڵ، لەوێ چالاكی هونەری زیاتر دەبێت و زۆرتر دەناسرێت، بەتایبەت كە لەساڵی ١٩٦٣ یەكەم بەرهەمی بەناوی ئەز خەزالم   Ez xezalimئەمەش بوێرییەكی گەورە بوو لەوكاتەدا گۆرانییەك بەزمانی كوردی تۆمار بكەیت، لەبەرئەوەی لەلایەن حكومەتەوە زمانی كوردی ڕێگە پێنەدراو و قەدەغەبوو.
لەتۆماركردنی یەكەمین بەرهەمی، تواناو بەهرەی دەنگی ئەو لەتوركیا دەنگی دایەوەو گەورە هونەرمەندانی تورك وەك "عارف ساغ، زكی مورن، نوری سیسی كوزل، ئورهان كنجە بای....هتد" كەوتنە دژایەتی كردن و هەڕەشەكردنی و كەمكردنەوەی كارەكانی، بەوەی كە بەزمانی كوردی گۆرانی دەڵێت.

عایشەشان دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٧٨ سەردانی عێراقی کردووە و ١٧ گۆرانی تۆمار کردووە، لە ساڵی ١٩٧٩ دەگەڕێتەوە توركیا، بەڵام لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی ئەو كاتەوە سزاو ئەشكەنجەی زۆر دەدرێت،  لەسەر داواكاری هەندێك لەسیاسیانی كورد بۆماوەیەكی زۆر خۆی لەچاوان ون دەكات، لەو ماوەیەشدا لەبارودۆخێكی دەروونی ناخۆشدا دەبێت، تائەوەی دواتر لەسەردەمی تورغوت ئۆزاڵ لەساڵی ١٩٩٠ دا سێ گۆرانی كوردی تۆماردەكات و بڵاویدەكاتەوە،  ئەوانیش، "وەرن وەرن پێشمەرگە  Werin werin pesmerge  ،  نەورۆز  Newroz  ، "دیاربەکر Diyarbekir  .
 

 

گۆرانی "کچا کوردان" ی ئاینور دۆغان قەدەکرابوو

یەکێکی تر لە ژنە هونەرمەندە کوردەکان کە قەدەغەی ڕووبەڕوو بووەتەوە "ئاینور دۆغان"ە کە لە ساڵی ١٩٧٥ لە پارێزگای دێرسیمی باکووری کوردستان لەدایک بووە.

لە ساڵی ١٩٩٢وەوە لە شاری ئیستەنبوڵ نیشتەجێ بووە و لەوێ موزیکی خوێندووە، یەکەم ئەلبومی لە ساڵی ٢٠٠٢ بڵاوكردۆتەوە،  بە هۆی گۆرانیی "کچا کوردان" کە زۆر ناسراو بوو ناوبانگی دەركرد، ئەم گۆرانییە لە لایەن دادگایەکی تورکیا بۆ ماوەیەک قەدەغە کرابوو.

 

زەهرا دۆغان بەهۆی تابلۆیەکەوە زیاتر لە دوو ساڵ زیندانی کرا

لە ساڵی ٢٠١٧ زەهرا دۆغان، تابلۆکێشی باکوری کوردستان لە سەر کێشانی تابلۆیەک لە شاری ماردینی باکوری کوردستان دەستگیرکرا و سزای دوو ساڵ و ١٠ مانگ و ٢٢ ڕۆژ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.
ئەو سزادانە هۆکارەکەی ئەوەبوو، دادگا بە تۆمەتی سوکایەتیکردن بە ئاڵای تورکیا سزای ئەو وێنەکێشەی داوە و وتویەتی زەهرا  کە ئاڵای تورکیای لەسەر شوێنە وێرانکراوەکانی باکوری کوردستان هەڵواسیوە و سوکایەتی بە مۆرکە نیشتیمانییەکانی تورکیا کردوە و زەهرای بە ئەندامی پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" لە قەڵمداوە.

زەهرا دۆغان لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تویتەر ئەو وێنەیەی بڵاو کردبووەوەو لەسەری نوسیبووی "بەرپرسیاری وێرانکردنی ناوچەکانی باکوری کوردستان لە ئەستۆی سوپای تورکیادایە".

لەسەر وینەکەی زەهرا ناوی شاری نسێبینی سەر بە پارێزگای ماردین نوسراوە و شارەکە بە وێرانی پیشاندراوە و ئاڵای تورکیا بە پاشماوەی خانوەکانەوە هەڵواسراوە، نسێبین  یەکێک بوو لەو شارانەی بەهۆی ئۆپراسیۆنەکانی سوپای تورکیاوە وێرانکرا.

سزادانی زەهرا لەسەر کێشانی وێنەیەک  هێرش بوو بۆسەر هونەر و هونەرمەندان و بەو ڕێگایە سەر کوتی هونەر دەکرێت و دەیانەوێت ئازادی وێنەکێشان و هونەریش نەهێڵن.

 

هێژا تورک گۆرانییەکانی بۆ ژنان و نەتەوەی کوردە و سزا دراوە

هێژا تورک لە ساڵى ١٩٨٨ له‌ ماردینى باكوورى كوردستان له‌دایك بووه‌، له‌ قۆناغی خوێندنی زانكۆ له‌ پاڵ خوێندنه‌كه‌ى په‌ره‌ی به‌ كارى هونه‌رى دا، یه‌كه‌مین ئه‌لبوومی گۆرانی به‌ناوی "Stranên Neşuştî" ده‌بێت، ئه‌لبوومەکەی‌ تێكه‌ڵه‌یه‌كه‌ له‌ میوزیكی مۆدێرن و میوزیكی كوردی و فۆلكپۆپ و فۆلكڕۆك. تێكستی گۆرانییه‌كان له‌لایه‌ن ژنانه‌وه‌ نووسراون، لە سێ گۆرانی پێکدێت و یه‌كێك له‌ گۆرانییه‌كان باسى ژیانی ژنێك له‌ رۆژێكدا ده‌كات كه‌ ٢٤ کاتژمێر كار ده‌كات و هیچ مافێكى نییه،  گۆرانییه‌كى دیكه‌ باس له‌ ته‌نیایی ژن ده‌كات كه‌ تێكست و ئاوازه‌كه‌ى خۆی دایناوە، گۆرانی سێیه‌میش باس له‌ ته‌نیایی نه‌ته‌وه‌ی كورد ده‌كات، تێكستى ئه‌م گۆرانییه‌ ره‌وشه‌ن رۆژبیر نووسیویه‌تى.

هێژا تورک کە زیندانی کراوە، هۆکاری زیندانی کردنەکەی بە بیانووی ئەوەبووە کە كچێكی هاوڕێی له‌ ماڵه‌كه‌ی ده‌ژیا، پۆلیسی توركیا ئیدیعای ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه‌ ئه‌و كچه‌ ئه‌ندامی "په‌كه‌كه‌" یه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هێژا نه‌وه‌ی سیاسەتمەداری باکوری کوردستان "ئه‌حمه‌د تورك"ە، ئه‌و گومانه‌یان زیاتر بوو، ده‌یانویست به‌ سیناریۆیه‌ك سیاسه‌تمەدارانی كورد له‌به‌ر چاوی خه‌ڵك بخەن، بۆیه‌ له‌ رۆژنامه‌كانی توركیا هێژا وه‌ك تۆمه‌تبار ناسێنراو، داوایان ده‌كرد بە ١٩ ساڵ به‌ند بکرێت، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیان نه‌بوو، دوای نۆ مانگ ئازادیان كرد.

 

هۆزان جانێی هونەرمەند و کچەکەشی ڕووبەڕووی زیندان بوونەتەووە

 

سەعیدە ئینانچ ناسراو بە "هۆزان جانێ" ساڵی ١٩٦٩ لە شاری ئەرزەڕوم لە دایک بووە، خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لەو شارە تەواو کردووە، دواتر رووی لە کاری هونەری کردووە، تا ئێستا چەندین سیدی و کاسێتی گۆرانی پێشکەش کردووە.
دادگەی سزا قورسەکانی ئەدیرنە لە کانوونی دووەمی ٢٠١٨ بە تۆمەتی هاوکاریکردنی پەکەکە و بڵاوکردنەوەی وێنە و نووسینی کۆمێنت لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر پەکەکە، سزای شەش ساڵ و سێ مانگ زیندانیکردنی بەسەردا سەپاند.

ئەو ژنە هونەرمەندە کوردە لەو کاتەی بانگەشەی بۆ پارتی دیموکراتی گەلان "هەدەپە" لە هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتیی کۆمار دەکرد، دەستگیرکرا.

هۆزان جانێ رۆژی ١٧ی ئەیلولی ٢٠١٩ جارێکی دیکە پڕۆسەی دادگاییکردنی لە دادگای سزا قورسەکانی ئەدیرنە بەڕێوەچوو، هۆزان جانێ کە لە ڕێگەی سیستەمی ڕەنگ و دەنگ بەشداری دانیشتنەکەی دادگای کرد، ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردنەوە کە درابوونە پاڵی و ئاماژەی بەوەدا ئەکاونتی ساختە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بە ناوی ئەو کراوەتەوە و لەسەر ئەو پرسە سکاڵای یاسایی تۆمارکردووە. 

دواتر دادگای ئەدیرنە بە تۆمەتی بێڕێزیکردن بە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا بە ساڵێک و پێنج مانگ و ١٥ ڕۆژ بەندکردن سزای دا، بەڵام دوای دوو ساڵ و پێنج مانگ مانەوەی لە زیندانی ئەدیرنەی تورکیا ئازاد كراو، گەڕایەوە ئەڵمانیا.

دوای ئازادکردنەکەی لە مانگی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ بە بیانوی ئەندامێتی لە رێكخستن و بانگەشە و هاوكاری پەكەكە دانیشتنی دادگاییكردنی هۆزان جانێ لە سێیەمین دادگای سزا قورسەانی ئەدرنە ئەنجامدرا و هۆزان جانێ بەشداری لە دانیشتنی دادگادا نەكرد و پارێزەرەكانی ئامادە بوون.

داواكاری گشتی دۆسیەكەی پێشكەشی دادوەر كرد، پارێزەرەكانی بەرگرییان لە جانێ كرد، كو هیچ بەڵگەیەك لەسەر هۆزان جانێ نەبووە، هیچ تاوانێكی ئەنجام نەداوە و نووسین و كلیپەكانی هەمووی لە چوارچێوەی كاری هونەریدا ئەنجامداوە، بەڵام سزای سێ ساڵ و و مانگێك و ١٥ رۆژ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.

 

هۆزان جانێ بەدەر لە خۆی کچەکەشی کە ناوی "گۆنول ئۆرس"ە و تەمەنی ٣٩ ساڵە، لە ئیستەنبووڵ لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەی دۆسیەی تاوانی تیرۆر، بە پاسای ئەوەی لە شاری کۆلن-ـی ئەڵمانیا بانگەشەی بۆ پەکەکە کردووە دادگایی کرا. 

لە پڕۆسەی دادگاییکردنەدا، کە رۆژی  ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە ئیستەنبووڵ بەڕێوەچوو، بەهۆی کێشەی تەندروستی خۆی ئامادەی دانیشتنەکەی دادگا نەبوو، لە دانیشتنەکەی دادگادا پارێزەرەکەی داوای بێ تاوانی بریکارەکەی کرد، بەڵام دادگای ئیستەنبوڵ ، سزای ١٠ ساڵ و پێنج مانگ زیندانیکردنی بۆ بڕییەوە.

گۆنول ئۆرس، کە ڕەگەزننامەی ئەڵمانی و تورکی هەیە، ساڵی ٢٠١٩ کاتێک هۆزان جانێ-ـی دایکی لە تورکیا بەندکرابوو، بە مەبەستی بینینی دایکی سەردانی تورکیای کرد و بۆ ماوەیەکی کورت دەستبەسەرکرا، دواتر ئازادکرا، بەڵام گەشتکردنی بۆ دەرەوەت تورکیا لێ قەدەغەکرا.

گۆنول ئۆرس جارێكی دیکە لە سەرەتای مانگی ئەیلولی هەمان ساڵ بڕیاری گرتنی بۆ دەرکرا و تۆمەتی هەوڵدان بۆ چوونە دەرەوەی لە تورکیا بە رێگەی قاچاخەوە درایە پاڵ.