بێریڤان کەمال

ناوەندی هەواڵ- مێژووی ژنان بریتییە لە خوێندنەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو ڕۆڵەی کە ژنان لە مێژوودا گێڕاویانە، مێژووی گەشەسەندنی مافەکانی ژنان بە درێژایی مێژوو، دەستکەوتی تاکەکەسی لە ماوەی سەردەمەکاندا و ئەو کاریگەرییەی کە ڕووداوە مێژووییەکان لەسەر ژنان هەیانبووە.

لە خوێندنەوە و توێژینەوەی مێژووی ژناندا ئەو باوەڕییە کەمدەکاتەوە کە تۆمارەکان لە مێژوودا بەشداری ژنانی لە بوارە جیاوازەکاندا کەم نرخاندووە یاخود پشتگوێی خستووە، لەم ڕووەوە مێژووی ژنان زۆرجار جۆرێکە لە پێداچوونەوەی مێژوویی، بەدوای تەحەداکردن یان فراوانکردنی کۆدەنگی مێژوویی کلاسیکیدا دەگەڕێت.

 

شەپۆلەکانی پێشکەوتنخوازی ژنان بە درێژای مێژوو

لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا زۆر جار تواناسازیی ژنان پەیوەندی بە قۆناغە دیاریکراوەکانی بزووتنەوەی مافی ژنانەوە هەیە لە مێژوودا، ئەم بزووتنەوەیە دابەش دەبێت بۆ سێ شەپۆل، یەکەم شەپۆل لە سەرەتای سەدەی ١٩ و سەرەتای سەدەی ٢٠ دەگرێتەوە کە تێیدا مافی دەنگدان تایبەتمەندییەکی سەرەکی بوو.

شەپۆلی دووەمی ساڵانی ١٩٦٠ بریتی بوو لە شۆڕشی جیاکاری ڕەگەزی و ڕۆڵی ژنان لەکۆمەڵگەدا، سەرهەڵدانی فێمینیزمی وەک شەپۆلی سێیەم کە سەرەتاکانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ١٩٩٠.

تواناسازی ژنان و بەرزکردنەوەی مافەکانی ژنان وەک بەشێک لە بزووتنەوەیەکی گەورەی جیهانی سەریهەڵداوە و لەم ساڵانەی دواییدا بەردەوامە لەدابەزاندنی زەمینەی نوێ و بۆیە تواناسازی ژنانیش تەوژم پەیدا دەکات.

 

بزوتنەوەی مافی دەنگدان

١٥ ی ئایاری ١٨٦٩: سوزان بی ئەنتۆنی و ئێلیزابێث کادی ستانتۆن کۆمەڵەی مافی ژنی نەتەوەییان دامەزراند کە هاوئاهەنگی بزووتنەوەی مافی دەنگدانی نەتەوەیی دەکرد، لە ساڵی ١٨٩٠ گروپەکە لەگەڵ کۆمەڵەی مافی ژنانی ئەمریکی بوون بە تیمێک بۆ پێکهێنانی کۆمەڵەی مافی ژنانی نەتەوەیی ئەمریکی.

١٨ ی ئابی ١٩٢٠: پەسەندکردنی هەمواری ١٩یەمینی دەستووری ئەمریکا تەواوبوو و ڕایگەیاند: مافی هاوڵاتیانی ویلایەتە یەکگرتووەکان بۆ دەنگدان لەسەر بنەمای جیاکاری ڕەگەزی ڕەتدەکرێتەوە"، وەک ڕێزێک بۆ هەوڵەکانی ئەو ژنە تێکۆشەرە نازناوی "هەمواری سوزان بی ئەنتۆنی" بە یاساکە بەخشرا.

 

بەدەستهێنانی مافی ڕێگریکردنی سکپڕی بۆ ژنان

١٦ ی تشرینی یەکەمی ١٩١٦: مارگرێت سانگەر یەکەم "کلینیکی ڕێگریکردنی سکپڕی" لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکاتەوە.

کلینکەکەی دەکەوێتە ناوچەی براونسڤیل لە برۆکلین، کە بە نایاسایی دادەنرێت، لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٦ هێرشکرایە سەر کلینیکەکەی پاشان بەهۆی هەڕەشەی یاساییەوە کلینیکەکەی داخست، لە کۆتایدا لە ساڵی ١٩٢١دا کۆمەڵەی ڕێگریکردنی سکپڕی ئەمریکی دامەزراند و بووە پێشەکییەک بۆ دایکایەتی پلان بۆ داڕێژراو کە لە ئەمڕۆدا پەیڕەو دەکرێت.

٩ی ئایاری ١٩٦٠: بەڕێوبەرایەتی خۆراک و دەرمان یەکەم حەبی ڕێگریکردنی سکپڕی بازرگانی لە جیهاندا پەسەند دەکات و رێگە بە ژنان دەدات کە ڕێگری لە دووگیانبوونیان بکەن.

 

بەدەستهێنانی موچەی یەکسان و کاری یەکسان بۆ ژنان

١٠ی حوزەیرانی ١٩٦٣: سەرۆک جۆن ئێف کەنەدی واژۆی بۆ یاسای یەکسانی پارەدان کرد، قەدەغەکردنی جیاکاریکردنی ڕەگەزی لە نێوان ژن و پیاودا کە هەمانکار لە هەمان شوێنی کاردا ئەنجام دەدەن.

٢ی تەممووزی ١٩٦٤: سەرۆک لیندۆن بی جۆنسۆن، یاسای مافی مەدەنی واژۆ دەکات، جیاکاریی دامەزراندن قەدەغە دەکات لەسەر بنەمای ڕەگەز، ئایین و نەتەوە.

 

دەستپێکی بزووتنەوەی نەتەوەیی بۆ ژنان

١ی کانوونی یەکەمی ١٩٥٥: رۆزا پارکس لە پاسێکدا رەتی دەکاتەوە کە کورسیەکەی بدات بە پیاوێکی سپی پێست لە مۆنتگۆمەری، ئەم هەنگاوە یارمەتی دەستپێکردنی بزووتنەوەی مافی مەدەنی دەدات.

٣٠ی حوزەیرانی ١٩٦٦: بێتی فریدان، نوسەری فێمینستی، یارمەتی دۆزینەوەی ڕێکخراوی نەتەوەیی بۆ ژنان دەدات، لە پێناو "خەباتی جەماوەری بۆ بەرزکردنەوەی ئایدیای فێمینیستی و ڕابەریکردنی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و نەهێشتنی جیاکاری و بەدەستهێنانی مافە یەکسانەکانی هەموو ژنان لە هەموو بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریدا".

 

١٣ی ئەیلوولی ١٩٩٤: هیلاری کلینتۆن یاسای توندوتیژی دژی ژنان وەک بەشێک لە "یاسای کۆنتڕۆڵی توندوتیژی و تاوانەکان ئیمزا دەکات"، هەروەها دابینکردنی پارە کە یارمەتی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی، دەستدرێژی سێکسی، لێدان و توندوتیژی پەیوەست بە ڕەگەزی دەدات.

 

وەرگرتنی چەند پۆستێک بۆ یەکەمجار لە لایەن ژنانەوە

٧ ی تەمموزی ١٩٨١: ڕۆژی ساندرا ئۆکۆنۆر، وەک یەکەم ژن هەڵبژێردرا کە خزمەتی دادگای باڵای ئەمریکا بکات، دوای ٢٤ ساڵ خزمەتکردن لە ساڵی ٢٠٠٦ خانەنشین دەبێت.

١٨ ی حوزەیرانی ١٩٨٣: سالی راید دەبێتە یەکەم ژنی ئەمریکی لە بۆشایی ئاسمان، بۆ فڕینی لەسەر کەشتی ئاسمانی چالێنجەر.

٢ی نیسانی ١٩١٧: جینێت رانکینی مۆنتانا، چالاکوانی لەمێژینەی کۆمەڵەی مافی ژنان، وەک یەکەم ژن هەڵبژێردرا بۆ کۆنگرێس وەک ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران.

٢٠-٢١ی ئایاری ١٩٣٢: ئەمیلیا ئیرهارت دەبێتە یەکەم ژنی فڕۆکەوان بۆ فڕینی تاکە کەسی بە درێژایی دەریای ئەتلەسی.

 

ت.پ