ژنانی ئێرانی پێش سەردەمی خەلافەتی ئیسلامی

مالڤا محەمەد

 

ناوەندی هەواڵ- لە کاتی شارستانیەتی خەلافەتی پێش ئیسلامدا لە ئێران ژنان لە پۆستەکانی فەرماندەیی دوورخرابوونەوە، هەرچەندە هەندێک سەرچاوە ڕایانگەیاندووە کە چوونە ڕیزی سەربازان و دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست و تەنانەت کاتێک توانیان بێنە سەر دەسەڵات یان سوپاکان بتوانن ئەو یاسایانە بگۆڕن کە یاساکانی وڵاتی فارس لە بەرامبەر ژناندا نادادپەروەرانە بوو، بە قورسترین سزادان ئەگەر هەر هەڵەیەکیان کرد، هەر چەند بچووک بێت، یان لە هەر جۆرە سزایەک بێت.

 

ئیمپراتۆریەتی ئەخامەنیش .. یەکەم دەستووری مافەکانی مرۆڤ
ئیمپراتۆریەتیی ئەخامەنیش (٥٥٠-٣٣٠ پ.ز) یەکێک لە بەهێزترین ئیمپراتۆریەتییە کۆنەکانە کە بە درێژایی مێژووە دوورودرێژەکەی ماوەیەکی درێژ لە فراوانبووندا لە ڕێگەی شانشینەکانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نزیکی کۆنەوە دروست بووە و کۆرشی دووەم ناسراو بە کۆرش یان کۆرشی گەورە (٥٥٩-٥٣٠ پ.ز) دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتیی ئەخامەنیش بووە.

 

ئەم ئیمپراتۆریەتە لەسەر بنەمای پاشایەتیکردنی فەرمانڕەوایی لە بنەماڵەی پاشایەتی ئێران و بەردەوامی ئەو خانەدانە پاشایەتیانەی کە دوای بنەماڵەکانی ئەخامەنشی وەک بنەماڵەی ئەشکان و ساسان کەوتوون، بە پێی مێژووناسان ئێرانیەکان بە فەرمانی پاشای ئەخامەنیشی کوروشی دووەم دەستوورێکی مافی مرۆڤیان داڕشت کە یاساکانیان لە نێوان مەدەنی و دادوەریدا جیاواز بوو، بەڵام بە زەحمەتی زانیاری و سەرچاوەیەک هەیە کە مافی ژنان و پێگەیان لە ناو دەستوورەکەدا نیشان دەدات، هەرچەندە زۆربەی مێژوونووسان باسیان لەوە کردووە کە ئیمپراتۆرییەت رێزی لە ئازادی تاک و ئایینی هەموو گەلانی ئیمپراتۆرییەت گرتووە.

هەخامەنی یان ئەخامەنیشیەکان یاسای رەوشت و سیستەمی خێزانی و فرەژنیان لە ئیمپراتۆریەتی میدییەکان بۆ مایەوە، هەروەها ژنان مافی بەڕێوەبردنی کاروباری وڵاتیان بەدەستهێنا و ئەو ماوەیە بە بەکارهێنانی ژنان لە ئامرازی ڕاز باو بوو، ژنان مافی تەواویان هەبوو بە ئازادی لەنێو خەڵکدا پیاسە بکەن، بەبێ ئەوەی هیچ شتێک لەسەر دەموچاویان دابنێن و دەتوانن خاوەنی خانووبەرە بن و کاروبارەکانیان لەدەستبدەن و بتوانن کاروباری مێردەکەیان بە ناوی ئەوەوە یان بە دەسەڵاتی پارێزەری بەڕێوەببەن و لەگەڵ ئەوەشدا ژنان ڕێگەیان پێ دەدرا کاروباری بازرگانی بەڕێوەببەن، و مافی میراتییان بەدەست هێنا.

 

هەرچەندە داریوشی یەکەم (٥٥٠ پ.ز ٤٨٦ پ.ز) بەردەوام بوو لە سیاسەتی خۆڕاگری و یاسادانانی مرۆیی کوروشی دووەم، نائارامی لە ماوەی پاشایەتیدا هاتەئاراوە و ژنی بە گڵاو و ناپاکی دەزانی، چونکە ناچار بوون چاوبەستێک بە دەم و لووتیان ببەستن، ئەگەر لە ئاهەنگەکانی ئاگری پیرۆزدا کە لە کاتی نمایشە دینییەکانیاندا ئەنجام دران، پاشان لیگەکە بە جلوبەرگ و لاشەی پڕ کە لە سەری تا پا ئەمە سەرەتای لەچک کردن بوو لە ناو ئێراندا.

 

ژنان لە دەستبەکاربوونی پاشاکاندا ڕۆڵیان هەیە
زۆربەی فەرمانڕەواکان بە پشتیوانی شازادە و شاژنەکان هاتنە سەر حوکم. شاژن کاساندان کە بەهێزترین ژنی دادگای هەخامەنی بوو، لەگەڵ هاوژینەکەی کوروشی دووەم، بەشداری لە فەرمانڕەوایی ئەو ئیمپراتۆریەتەدا کرد و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە ئەنجامی دەسەڵاتداری باوکسالاری زاڵدا بەشداری لە بڕیاردانی سیاسی دەربارەی ئیمپراتۆری بە پێی مێژوونووسی یۆنانی هێرۆدۆت، پاشا دوای مردنی لە ئیمپراتۆریەتیدا ماتەمینی گشتی ڕاگەیاند.

 

وێنەیەک لە گۆڕی شاژن کاساندان لە شوێنی کۆنی زیندانی سلێمان دۆزرایەوە، لە کتێبی "پێرسیا لە نێوان ڕابردوو و ئێستا"دا کە لەلایەن نووسەران ئیبراهیم ڤالانتاین و ویلیام جاکسۆنەوە نووسراوە لە ساڵی ١٩٠٧.

 

ئاثۆسا هاوسەرگیری لەگەڵ کامبیسی دووەمی براکەی کرد کە لە نێوان ساڵانی ٥٣٠ تا ٥٢٢ی پ.ز فەرمانڕەوایی ئەو وڵاتەی دەکرد، هەروەها لەگەڵ پەردیای برای بچووکی کامبیس هاوسەرگیری کرد و دواتر کاتێک بەردیا لەلایەن دارای یەکەم (داریوشی یەکەم)
ئاثۆسا ڕۆڵێکی گرنگی لە بنەماڵەی پاشایەتیی هەخامینیدا بینی، لە دەسەڵاتی ڕەهای شاهنشاهی چێژی وەرگرت، هیرودوت می گوید که ئاتوسا شاهنشاهی بیش لە ٢٨ ویلایەت بوو لە سەردەمی داریوشی پاشای ئەخمدنی ١ (٥٢١-٤٨٦ پ.ز) و بە سەپاندنی دەسەڵاتی سەپاندنی خۆی بە کورەکەی (خشاریاسا) توانی لە دوای باوکی ببێتە پاشا.

 

بە وتەی هەندێک لە مێژوونووسان، ئەثۆسا لە نووسراوی خاچی ڕوستەم یان فارسیدا نێژراوە وەک ئەوەی لە ناوخۆدا ناسراوە، سایتێکی شوێنەواری که در درهێکی نزیک ١٢ کیلۆمەتری باکوری خۆرئاوای شاری شوێنەواری پارسولیس که ئێستا لەنزیک ئیستاخەر و شیراز لە پارێزگای فارس-ی ئێراندایە و سایتەکە حکایاتی بەردی بر روی بەردی تێدایەوە چوار مەزاری پاشاکانی فارس و مەزاری ئاتۆسا لەخۆدەگرێت.

 

ئارتەمیسیا خوداوەندی ڕاوکردن و سروشت و بیابان
شازادە ئەرتەمیسیا شاژنی پێشووی هالیکارناسوس (بۆدرومی ئێستا) کە بە ڕەچەڵەک یۆنانییە، لە سەردەمی پاشایەتی مێردەکەی، خاشیارشا پاشای یەکەم، لە کاتی شەڕی سەلامییەکان دژی یۆنانیەکان، سەپاندنی یاسای نادادپەروەرانە بەرامبەر بە ژنان و رێگری کردن لە بەشداری کردنیان لە جەنگدا لە دوای بوونی خشاریاشا بە پاشا لە ساڵی ٤٨٥ پ.ز، ئەرتەمیسیا پێشبینی ئەوەی کرد کە شەڕی سیلامیس کە لە نێوان فارسەکان و یۆنانییەکان هەڵگیرسا، بە هۆی بەهێزی یۆنانییەکان کۆتایی بە فارسەکان ناهێنێت، بەڵام فارسەکان ئامۆژگارییەکانی پشتگوێ خستووە و لەگەڵ ئەوەشدا سوپاکەی بەرەو جەنگ برد و کاتێک ئەرتەمیش هێرۆدۆتس ستایشی کرد و تێبینی کرد کە کەشتییەکانی لە باشترین کەشتییە فارسەکاندان لە ڕووی فەرمانەوە.

 

لە ساڵی ٣٣٧ پ.ز موسۆلیسی پاشای یۆنانی لە شاری هێلیکارناسوس کە شاری بۆدرۆمی پایتەختی شانشینی کاریایە، کە دەکەوێتە ڕۆژئاوای ئەناتۆلیای (تورکیای ئێستا) وەرگرت و فەرمانی بە دروستکردنی مەزارگەیەکی بۆ کرد لەکاتێکدا کە لە ژیاندایە بە پێی باری خۆی، بەڵام ئەو بەر لە تەواوبوونی مەزارەکە مرد، بۆیە شاژن ئارتەمیسیای بێوەژنی فەرمانی بە تەواوکردنی دروستکردنی مەزارەکە کرد و لە ئێستادا پەیکەری ئەو لە تەنیشت پەیکەری شاه موسولس لە شوێنی مەزارگەکە لە شاری بۆدروم نمایش دەدرێت. پەیکەرێکی تری ئەو لە مۆزەخانەی بەریتانیایە کە پەیکەرێکی مەڕمەڕی پێنتیلیکە.

بە پێی میتۆلۆژیای یۆنانی، ئەرتەمیسیا، خوداوەندی ڕاوکردن، سروشت و چۆڵەوانی، خێزانێکی ڕووەکی بە توانای پزیشکی بەخشی بە بوونەوەری ئەفسانەیی سێنتاور، بوونەوەرێکی ئەفسانەیی لە میتۆلۆژیای یۆنانی بە جەستەی ئەسپ و قەد و سەری مرۆڤ.

 

هاوسەرگیری حەرام و فرەژنی
یاسا و ڕێساکانی ئیمپراتۆریەتییە فارسییەکان وەک کاڵا مامەڵەیان لەگەڵ ژناندا دەکرد و ڕێگەیان پێ دەدا بفرۆشرێن و بکوژرێن و ژنان بەتەواوی لە ژێر دەسەڵاتی پیاواندا بوون، هەروەها فرەژنی کە بە بێ هیچ کۆت و مەرجێک بەربڵاو بوو.

لە پاشایەتی هەر چوار بنەماڵەکە هاوسەرگیری لەگەڵ ژنان (هاوسەرگیری حەرام) بەربڵاو بوو و فەرمانڕەواکانیان بەم جۆرە هاوسەرگیرییە بەناوبانگ بوون، پاشای هەخامەنی کامبیسیسی دووەم شووی بە خوشکی شاژن ئاتۆسا کرد، و دوا پاشای شاهی ساسانی یەزدگردی دوم، کە لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجەمی زاینی فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریی کرد، کچەکەی کرد و پاشان کوشتی؛ تا ئێستا هۆکاری ئەوە لە سەرچاوە مێژووییەکاندا باس نەکراوە، هەروەها بەهرام گۆبین، یەکێک لە سەرکردەکانی ساسانی ئەمە لەلایەن زۆرێک لە مێژوونووسانی دێرینی وەک هێرۆدۆتوس و فیلۆنی ئەلێکساندریا لە نووسینەکانیاندا هاتووە، بەڵام هیچ سەرچاوەیەک نییە ناوی ئەوان باس بکات.

کاهینەکان هانی هاوسەرگیریاندا لەناو خێزانە پاشایەتییەکانەوە، بانگەشەی ئەوەیان کرد کە ئەمە نەریتێکی ئاینی زۆرە، هەروەها ئەوان بانگەشەی ئەوەیانکرد کە هاوسەرگیریی بەژدارترین نێر و مێی بە سیفەتی خۆشەوە بەرهەم هێناوە و زۆرترین منداڵی هێنا.

 

لەنێو خەڵکدا هاوسەرگیری ناڕێکخراو باو بوو، واتە مێردەکە مافی ئەوەی هەبوو ژنەکەی بۆ کاتێکی دیاریکراو بداتە پیاوێکی تر و ژنەکەش مافی ناڕەزایی نەبوو و ئەو هاوسەرگیریەش بە گرێبەستێکی یاسایی ئەنجامدرا، کە بە پێی ئەو مێردە کاتییە لە کاتی بە کرێگرتندا ناچار بوو
لە کاتی سوری مانگانەدا ژنەکە بۆ شوێنێکی دوور لە دەرەوەی شار دووردەخرێتەوە و جگە لەو خزمەتکارانەی کە پێداویستی خواردن و خواردنەوە و هتد بۆی دابیندەکەن و تەنانەت خزمەتکارەکان لوت و گوێ و دەستەکانیان بە جلی جلوبەرگدا هەڵپێچیوە لە کاتی خواردن و خزمەتکردنیان.

 

پارتی و ئەشکانیزم و جیاکاریی ڕەگەزی
لە سەردەمی بنەماڵەی پارتی و ئەشکاندا ناپاکی بە قورسترین سزا سزا درا و هەردوو بنەماڵە ڕێگەیان بە جیابوونەوە بۆ هەردوو پیاو و تەنانەت ژناندا، بەبێ ئەوەی هیچ بەربەستێکیان لەبەردەمدا بێت. فرەژنی نەریتێکی زاڵ بوو لە کۆمەڵگای پیاوسالاریدا ئەگەر سەرچاوەکانیان لەو پلۆرالیزمە بەتوانایان کرد و حیجاب و دابڕانیان لە پیاوان بەسەر ژناندا سەپاند، ژنانی چین و توێژە باڵاکان بوێری ئەوەیان دەکرد ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن تەنیا لە ناو زیندا، بە گشتی ڕێگەیان پێنەدرا لەگەڵ پیاواندا بخۆن و ژنانی هاوژینیش لە بینینی هیچ یەکێک لە پیاوەکان قەدەغە کرابوون، تەنانەت ئەگەر نزیکترین کەس بن بۆیان وەک باوک یان برا.

 

ئەو ژنانەی کە گیرابوون، لە ئەوانی تر ئازادتر بوون، وەک چۆن لە هەموو کاتەکاندا دەسەڵاتێکی بەهێزیان لە دادگای پاشاکاندا تا دوا سەردەمەکان هەبوو. لە هەڵسەنگاندنەکەیاندا لەباربردن لە تاوانەکانی تر زۆر جدیتر بوو و ئەو ژنانەی پەنایان بۆ لەباربردن دەبرد سزای مردنیان بۆ دەدرا

پاشاکانی ئەشکان شاژنیان لە نێوان ژنانی ئەشکانییەکان هەڵبژارد، ئەویش لە بنەماڵەوە، باقی ژنانی دادگای پاشایەتی وەک کەنەوان یان گۆرانیبێژ مامەڵەیان لەگەڵ کرا و لە کاتی جەنگدا شاژنەکان لە کۆشکەکە مابوونەوە و هەموو ژنانیش یاوەری سوپا بوون. ژنان لەسەر بنەمای دەرکەوتن لە دەستبەکاربوونی شاژنەکان جیاکرانەوە، پاشاکان لە گۆرانیبێژان هەڵیانبژارد کە خاوەنی فیگەرێکی جوان و ڕوخسارێکی جوان بوون و هاوسەرگیریان لەگەڵ دەکردن و زۆربەی کەنگەری پاشاکان بە ڕەچەڵەک یۆنانی بوون.

ژنان بە گشتی لە پیاوان دابڕاو بوون و لە ئەنجومەنەکانیان دانەنیشران، پاشاکانی ئەشکانی بە پێچەوانەی پاشاکانی ئەهەمەنی بوون کە ڕێگەیان نەدا ژنان دەست لە کاروبارەکانیان وەربدەن، بەڵام هەموو یاسایەکی ناتەواوەیی هەیە، چونکە شاژن مۆزا، دایکی پاشای ڤراتیسی پینجەم نموونەیەک بوو لەسەر بەشداری ژنان لە کاروباری وڵات دا.

 

بەڕای مێژوونووسان و نووسەران هەندێک سەرچاوە و بەڵگەی کەم هەیە کە مامەڵە لەگەڵ دۆخی ژناندا دەکەن، تا ماوەیەکی زۆر بنەماڵەی سلوسیان بەردەوام بوو، جیاواز لە دخانەکانی پارتی و ئاشکانیان، کە دایمانەکانی هێلنیستین کە بە ناوی دامەزرێنەری بنەماڵەی فەرمانڕەوایی دەوڵەتی سلیوسیان ناونراون، سێلەکوس یەکەم نیکاتور، یەکێک لە فەرماندەکانی سوپای ئەسکەندەری گەورە، کە پاش مردنی ئەسکەندەری مقدۆنی و لە نێوان سەدەی دووەم و سێیەمی پ.ز دەسەڵاتی بەسەر رۆژئاوای ئاسیا هەبوو.

 

ئیمپراتۆریەتی ساسانی
ئەو ژنانەی کە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ساسانیدا ڕقیان لە پیاوان بوو، بە بەڵگەی بێ وەفایی بۆ هاوژینەکانیان، هیچ بژاردەیەکیان نەبوو جگە لە خۆکوشتن، ساسانییەکان لە چارەکی دووەمی سەدەی سێیەمدا هاتنە سەر حوکم و لە سەردەمی پاشایەتیی بنەماڵەکەیاندا هونەرێکی نوێی فارسی لەو وڵاتەدا هەڵوەشاوەتەوە و بە هونەری ڕێنێسانسی نەتەوەیی ئێرانی دادەنرا، کە تێیدا دروستکردنی هۆڵی چوار کە ژن بەشدار بوو لە ڕازانەوەیدا.

 

پاشایەتی قوباز کوڕی فەیروز لە دەسەڵات، پاشای کێسرای یەکەم بوو، بەناوبانگترین پاشاکانی ساسانیان، کە دەسەڵاتی ساسانیان چاککردەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا مامەڵەی ژنان تا هورمزی چوارەمی بن کسرا ونو شێروان بن قوباد، و کاتێک کەسرای دووەم هاتە سەر کار، قۆناغی فراوانبوون و ژیانەوەی هەموو جۆرە هونەر و زانستێک کۆتایی پێ هات.

 

دوای تیرۆرکردنی کێسرای دووەم، ئاژاوە لە ماوەی ١٤ ساڵدا بڵاوبووەوە کە ١٢ پاشا فەرمانڕەوا بوون، لەو فەرمانڕەوایانە کچەکانی کێسرای دووەم بوون (بورانداخت ئیزرمیدخت) بەڵام یاساکانی زاڵبووی ئیمپراتۆریەتییان نەگۆڕی، ناوی سەیدا کچی مەریەمی کچی قەیسەری بوو بوراندخت لە یەکەم ماوەدا لە نێوان ساڵانی ٥٢٩-٦٣١ و دووەم ماوە لەنێوان ساڵانی ٦٣١ و ٦٣٢ کە بە دانایی و دادپەروەریی ناسراوە حوکمی ئیمپراتۆریەتی ساسانیی کرد.

 

بوراندخت لە دوای مردنی شەهربراز، فەرماندەی سەربازی کە پاش تیرۆرکردنی ئەردەشیری سێیەمی ئامۆزاکەی خۆی بە پاشای پاشایەتی ڕاگەیاندبوو، بەرەو سەر تەختی تەختەکە ڕۆیشت، کە تا ئێستا منداڵ بوو، ساسانیان هیچ کام لە دایمانەکانی ساسانیان نەدۆزیەوە بۆ ئەوەی فەرمانڕەوایییان بکەن و دەستیان بەسەر جڵەوەکانی دەسەڵاتدا سپارد و هەوڵیدا ئێران جێگیر بکات و بە پەیمانی ئیمپراتۆریای بیزانس، خەڵک لە پارەدانی ئابسکەکان ببەخشێت و دادپەروەریش لە سەردەمی پاشایەتیدا زاڵ بوو و کار بۆ نوێکردنەوەی ژێرخانی ئابووری و کەمکردنەوەی باج و چاپکردنی دراوێکی نوێ کرد بەوێنەی خۆی. لە مۆزەخانەی هێرمیتاگ لە سەینت پیتەرزبێرگی ڕووسیا دراوێک هەیە کە وێنەی شاژنی بوراندخت لەسەری دەتاشرێت.

 

بەڵام هەموو هەوڵەکان بۆ وەرگرتنەوەی دەسەڵاتی ناوەندی بۆ تەختی ساسانی بەهۆی شەڕی ناوخۆوە شکستی هێنا و هەندێک لە مێژوونووسان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە بکوژرێت و هەندێکی تریش پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ئەو لە پۆستەکەی دەست لەکاربکێشێتەوە و ئاماژە بە گەڕانەوەی بۆ دەسەڵات وەک جێگرەوەی خوشکەکەی ئازرمیدخت لە دوای مردنی دەکەن.

 

بەپێی مێژوونووسان، سی و دووەم شاژنی ئیمپراتۆریەکانی فارس، ئەزرمیدخت، خوشکی شاژن بوراندخت، تەنها بۆ ماوەی شەش مانگ فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆری ساسانیان کرد، واتە لە ٦٣١، و به دەستی رۆستەم، کوڕی هورمز، کە "چغەی هورمز" حاکمی خوراسان بوو، کوژرا، کە داوای کرد هاوسەرگیری لەگەڵ بکات، بەڵام ئەو ڕەتی کردەوە و رۆستەمی کوڕیش تۆڵەی لێسەندەوە. کوشتنی ئازەرمیدخت هەر پێش هاتنە سەرکاری ئیسلامی داگیر کردنی وڵات ئاژاوەی حوکمڕانی لە پێرسیا قوڵتر کردەوە.

ژنان لە کۆتاییەکانی پاشایەتی ساسانیی چالاکتر و کاریگەرتر بوون و لە بەرامبەر ئیسلامیزەکردنی دەوڵەتی فارس، زیاتر بەشداریان لە پاراستنی میراتە ئایینی و کولتوورییەکانی شارستانی و ئیمپراتۆریەتیدا کرد، ژمارەی پۆستە گشتییەکانی ژنان هەمیشە سنوردارکرابوون، ئەوان بە دروستکردنی هونەری چینی بە درەوشانەوەی کانزایی و گل دوزی و فەرشی ساده و ئەوەی کە زۆرترین یارمەتیان دەدا لە پەرەسەندنی هونەری چنین و کەوتنی ئێران لەسەر ڕێگای ئاوریشم.

 

بەپێی نەریتی بنەماڵەی هەخامەنی ژنان لەکاتی منداڵبوون و منداڵبووندا وەک "ناپاک" وێنا دەکران، وەک چۆن دەرچوونی خوێن لە جەستەی ژنێک لە ئەنجامی هێرشێکی شەیتانی بۆ سەر پیاو لێکدەدەنەوە، ژنان پێڵاوی درێژ و کورت و کراسی پان و پۆشاک و جلی شلیان لەبەر دەکرد، قژیان لە پێشەوە دەبڕی بە خیانەتکارێک کە تانۆس بەجێیهێشت و بە گوڵ ڕازێنرایەوە و ژنان و گۆرانییەکانیان لە یاوەریی خوان و پێشوازی شاهانە نەوەستان.

 

سبەی: ڕۆڵی جیاوازی ژنانی ئێران لە سەردەمی جیاوازی ئیسلامیدا