ناوەندی هەواڵ

 

تەوار عادل، ژن تیڤی- دەوڵەت-نەتەوە و سیستمی دەسەڵاتی هەژمونگەرایی، لە تەمەنی بە نزیکەی ٤٠٠ ساڵ لە دامەزراندنییەوە و ٢٠٠ ساڵ لە بە سیستم بوونییەوە، ڕێگەی بۆ هەموو جۆرە لەناوبردن و کۆمەڵکوژی و داپڵۆسین و قۆرخکارییەک کردەوە، دەوڵەت-نەتەوەکان کە هێزی خۆیان لە سیستمی سەرمایەداری لەسەر بنەمای قۆرخکردنی ئابووری وەرگرتووە، بوونە هۆی پارچەکردنی جیهان و لەناوبردنی هێزی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگا، هەرەوەزی و پێکەوە ژیان، ژن و ژینگە. هەتا ئەمڕۆش هیچ دەوڵەت نەتەوەیەک نەیتوانیوە کۆمەڵگا بێ تێپەڕین بە قەیراندا بەڕێوەببات و وەڵامدەرەوەی خواستی نەتەوەکان بۆ ژیان بێت، سەرەڕای لەناوبردنی وڵاتانی دەوڵەمەند بە سامانی سەرزەوی و ژێرزەوی و ژینگە، هێزی خۆشیان بەرەو لەناوچوون دەچێت و شەڕی جیهانیی سێیەمیشیان بەرەو قوڵبوونەوە بردووە.

 

میزۆپۆتامیا، کە جوگرافیای ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەت خاکی کوردستانە، لە خاکی دەوڵەمەندی پێکهاتە و نەتەوە و مێژوویەکەیەوە، لانکەی دروستبوونی شارستانییەت و دەوڵەت-شارەکان و تا ئەمڕۆ دەوڵەت نەتەوەکانیشە، کە هەموو هێزە هەژمونگەراکان لەسەر بنەمای مانەوەیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، شەڕی مانەوە و لەسەرپێ وەستانیان دەکەن.

 

شۆڕشی دووەمی پیشەسازی کە لە سەدەی ١٩ دەستیپێکرد، چاوچنۆکییەکانی دەوڵەتی بەریتانیا و ئەمریکای زیاد کرد و ئاڵۆزی و ململانێی بۆ قۆرخکردنی زیاتری بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپایی قوڵ کردەوە، بە تایبەتیش کە لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەهەمدا هێزی بازرگانی بەریتانیا؛ فەرەنسای لە کەنەدا و هیندستان ڕاونا و لە کۆتایی ئەو سەدەیەشدا باشووری ئەفریقای گرتەدەست و لە جەنگی جیهانیی دووەمیشدا شەڕی نێوان فەرەنسا و بەریتانیا لەسەر سامانی سروشتی و هەژمونیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە لەناوبردنی دەوڵەتی عوسمانی و دابەشکردنی کوردستان لەسەر بنەمای هێزی ئابووری و سیاسی و درێژەدان بە دەوڵەت نەتەوە، درێژەی کێشا.

 

بەڵگەی گرنگیی میزۆپۆتامیا لە چاوی هێزە هەژمونییەکانەوە، کە تا ئەمڕۆ جەنگی جیهانیی لەسەر هەڵدەگیرسێنن، لەباری سروشت و ژینگەی ناوچەکەیە، کە کەشوهەواکەی بۆ کۆمەڵگای مرۆڤ لەبارە، ئاژەڵی هەمەڕەنگی ڕاوکردنی تێدایە، بۆ ئاسایش خاوەن ئەشکەوتی سروشتی و ڕووبار و کانیاوی بێژمارە، بۆیەش پێی دەوترێت کەوانی زێرین، یاخود کەوانی بەپیت و بە بەهەشتی سەر زەوی پێناسە دەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا دەروازی ستراتیژیی سەرەکی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای زەوی واتە زەوی بەپیت و بێ پیتی ئاسیا و ئەوروپایە، ئەم ناوچەیە هێندە لەبارە کە ناکرێت دەوڵەتانی چاوچنۆکی سەرمایەدار چاویان لەسەری نەبێت.

 

لەگەڵ ئەوەشدا لایەنی ئاینی خاڵێکی دیکەی هەژمونگەرایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو، چونکە هەردوو شەپۆلی ئیسلامی و کریستیانی ڕێڕەوی مێژوویی-سیاسییان دیاریکرد. سەرەڕای بوونی دەیان ئاینی دێرینی ناوچەکە، ئیسلام و بەریەککەوتنی لەگەڵ شارستانییەتدا دەرفەت و چانسی بوون بە هێزی هەژمونگەرایی نوێی ڕەخساند، لە کاتێکدا هێزی هەژموونگەرایی باو و نەریتی ئێران بە ڕابەرایەتی سەفەوییەکان بەرامبەر بە پێشکەوتنی ئیسلام بە خێرایی هەرەسی دەهێنا، بەم شێوەیە هەر لە سەدەی ٧ەمەوە ئیسلام بوو بە هێزە هەژمونگەرا نوێیەکەی شارستانییەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە ئەوروپاشدا کریستیانی باڵای کرد، چونکە شکانی کریستیانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، مانەوەی لە ئەوروپادا بە شانسی مان و نەمان لە قەڵەمدرا.

 

شێوەگرتنی دەوڵەت-نەتەوە لە زاگوراتەکانی شارستانیەتی سۆمەرەوە بنەچەی وەرگرت و مێژووەکەی پێنج هەزار ساڵە، دەوڵەت-شار بە دەستپێکردنی قۆناغی بازرگانی و موڵکیەت پێکهاتەی ژیانی سروشتی و هەرەوەزی بەرەو لەناوبردن برد. دەوڵەت-نەتەوەش لەسەر بنەمای سەپاندنی یەک بەرامبەر بە گشت، یەک نەتەوە، یەک باوەڕی، یەک دەسەڵات و یەک خاکی؛ سیاسەتی ئینکاری بەرامبەر هەموو بەڕێوەبرد. ئەم قۆناغەش بە دامەزراندنی هەر چوار دەوڵەتی عێراق، تورکیا، ئێران و سووریا لە ماوەی ١٠٠ ساڵی ڕابردوودا بەڕوونی دەردەکەوێت.

 

جەنگی جیهانی یەکەم سنووری دەستکردی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دیاریکرد تا ئێستاش ئەو سنوورانە سەرەڕای ململانێ و شەڕەکان بە سەپێندراوی ماوەتەوە، دەوڵەتی عوسمانیش کە دواین گەورە نوێنەی هەژموونگەرایی ئیسلامی بوو، دوای ٦٠٠ ساڵ شەڕو پێکدادان رووخاو بە پەیماننامەی لۆزانیش ١٠٠ ساڵە خاکی کوردستانکرایە چوار بەش و هەموو پێکهاتە ئیتنیکییەکانی میزۆپۆتامیاش لەناو ئەو دەوڵەتانەدا بەرەو کپکردن و پوکانەوە بران.

 

دەکرێت ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی و ئاواکردنی کۆماری تورکیا، سەرەتا بە لەناوبردنی گەلە کریستیانەکان،  دواتر کۆمۆنیستەکان، نەتەوەپەرستە ئیسلامییەکان، چەرکەس و کوردە هاوپەیمانەکانیان و هاوپەیمانێتی نێوان میللیگەرایی یەهودیی زایۆنی و بۆرژوازیی بیرۆکراسی تورک ببەسترێتەوە، لە میانی ئەو هاوپەیمانێتیەی لە سایەی هەژمونگەرایی ئینگلیزدا بەدی هات، مەودایەکی گرنگی ئەو ڕێگەیە بڕا کە بەرەو پێکهێنانی قەوارەی ئیسرائیل دەچوو. سەرجەم نیشانەکان واقیعی بچوکی قەبارەی کۆماری تورکیا بە ئیسرائیلی بەرایی دەبەستەوە، کە ئەمڕۆش لە واقیعی سیاسیدا دەبینرێت. هەروەها لەناوبردنی بوونی کورد لە باکووری کوردستان و هەنگاونان بۆ دامەزراندنی قەوارەیەکی بچوکی سیاسی کورد لە باشووری کوردستان لە نزیکەوە گرێدراوی ئەو ڕۆڵەیە کە تورکیا وەک ئیسرائیلی بەرایی دەیبینێت. بۆیەش دەکرێت بوترێت، هەلومەرجی سیاسی ئەو کاتە ئەوەی دەکرد بە واقیع و دەیسەپاند. بەڵام کێشەی سەرەکی دیاریکردنی سنوری هەردوو دەوڵەتی عێراق و تورکیا بوو، چونکە مستەفا کەمال ئەتاتورک، کە پاشماوەی هەژمونگەرایی عوسمانی بوو، عێراقی تازە دامەزراوی بە بەشێک لە خاکی کۆماری تورکیا دەزانی و چەسپێندراوێکی ناو میساقی میللیەکەی بوو. دەوڵەتی بەریتانیاش کە ئیمپریالیستی سەردەمەکە بوو، قازانجی ئابووری و دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی عێراقی؛ بە دیاریکردنی سنوری فراوانی عێراق و بەتایبەت لکاندنی ویلایەتی موسڵیی ژێر دەستەی عوسمانی ئەوکات و باشووری کوردستانی ئێستای بە عێراقەوە دەبینی، ئەم ناکۆکییەش چەندین ساڵ بەردەوام بوو، هەرچی بوونی کوردیشە لە نێوان هەر چوار دەوڵەتە تازە لەدایکبووەکەدا، سەرەڕای ڕۆڵی کارای مێژووییان بە تایبەت لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا، لە پەیمانی لۆزانی ساڵی ١٩٢٣دا بەبێ ناوهێنانیان مامەڵەی بازرگانی، سیاسی و نەتەوەییان بەسەرەوە کرا و بڕیاری پارچەکردنیان درا.

 

كێشەی ویلایەتی موسڵ لە نێوان عێراق و تورکیا بە هەژمونگەرایی بەریتانیا لەدوای واژۆکردنی پەیمانی لۆزان هەر بە ناکۆکی مایەوە و وەك پرسێكی گرنگ مامەڵەی لەگەڵ دەكرا، لەبەرئەوەی ویلایەتی موسڵ ئەو ناوچەیە بوو تا ئەوكاتە نەكەوتبووە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا، هەروەها پێكهاتەی ئەو ناوچەیە كە زۆرینە كورد و نەتەوەی عەرەب و تورك و پێكهاتەی ئاینی جیاوازیش هەبوون، ڕازی نەدەبوون بە موستەعمەرەیی هیچ لایەنێک بمێننەوە. لایەنی ئابووری و سیاسی و شوێنی جوگرافیش هۆكارێكی گرنگ بوو كە ئەم كێشەیە بەم شێوەیە هەر بەردەوام بوو، ئەگەرچی دوای چەند ساڵێک لە پەیمانی لۆزان، بە ڕێککەوتن ویلایەتەکە بەسترایەوە بە عێراقەوە، بەڵام تا ئێستاش بە هەموو کێشەکانییەوە ماوەتەوە و سیاسەتی نکوڵی و تەعریبکردنی بەسەردا جێبەجێ دەکرێت و چاوی دەوڵەتی تورکیاش بۆ دووبارە دەستبەسەردا گرتنەوەی هەر تیژە.

 

سووریا

هەرچی کێشەی سووریایە، هیچی جیاواز نەبوو لەو کێشانەی لە عێراق و تورکیا هەبوون، چونکە بەشێک بوو لە دەوڵەتی عوسمانی. فەرەنسا و بەریتانیاش چاویان لەسەر خاکەکەی بوو. لە ڕووی دەوڵەمەندییەوە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا دیمەشق بەرهەمهێنەرێکی سەرەکی ئاوریشم و پۆڵا بوو، ئەمەش بەسبوو تا بەریتانیا و فەرەنسا چڕنوکیان بۆ دەستبەرداگرتنی سامانەکەی تیژ بکەن. هاوکات هەڵکەوتەیەکی گرنگ، دێرین، لانکی شارستانیەتە جۆراوجۆرەکان، فرە پێکهاتەیەی و کولتوریی دەوڵەمەندی لە خۆگرتووە. لە رووی ئایینەوە هەر سێ ئایینی ئیسلام، مەسیحی و جووی تیادایە. لە رووی ئایینزاکانەوە سوننە، عەلەوی، شیعە، مەسیحی، ئیسماعیلی، ئێزدی و ژمارەیەک تەریقەتی جۆراوجۆری تیادایە. لە رووی نەتەوەییەوە عەرەب، کورد، ئاشووری، دروزی، ئەرمەنی، تورکمەن و چەرکس و کلدانیی تیادایە و کورد لە سووریا لە رووی میژوویی، شارستانی، جوگرافی، سیاسی، ئابووری، سەربازی و کولتورییەوە پێکهاتە و بونیادێکی سەرەکیی ئەو وڵاتەیە، هەر ئەم فرە پێکهاتەییە دەوڵەت نەتەوە زلهێزەکانی سوور کرد لەسەر تێکدانی ژیانی سروشتی ناوچەکە و دامەزراندنی دەوڵەتێک کە زمانی عەرەبی و نەتەوەی عەرەب و ئاینی ئیسلامی تیادا باڵا بن و کورد لەژێر هەڕەشەی لەناوچوون لە ناو ئەو دەوڵەتەشدا مایەوە. لە دامەزراندنی دەوڵەتەکەشدا فەرەنسا و بەریتانیا ڕێککەوتنی مێژوویان لە قازانجی خۆیاندا واژۆ کرد بەوەی کە عێراق و بە تایبەت موسڵی دەوڵەمەند لە ژێر هەژموونی بەریتانیا و سووریا و لوبنانیش لە ژێر هەژموونی فەرەنسادا بمێننەوە. بەم شێوەیەش وەک کێکێک کوردستان بێ ناوهێنانی دابەشکرا و ١٠٠ ساڵە هەژموونی دەوڵەتانی قۆرخکار لە ناوچەکەدا ماونەتەوە.

 

ئێران

ئەگەر باس لە قۆناغەکانی ژیاری ئەو ناوچەیە بکرێت کە ئێرانی ئێستایە، مێژوویەکی جیاوازی بەراورد بە میزۆپۆتامیای خوارین، یاخود عێراق و ناوچەکانی دوو ڕووبار هەیە، چونکە بە درێژایی مێژوو خواستێکی سەرخۆشانە بۆ دامەزراندنی سیستمێکی دەسەڵاتداری ناوەندگەرا بوونی هەبووە و لەو پێناوەشدا لە ململانێی قوڵدا بووە، کە تا ئەمڕۆ بە دەسەڵاتێکی شیعە مەزهەبی نەتەوەپەرست بەردەوامە.

 

شێوازی ژیاری دامەزراوی ئێرانی کۆن لە دوای ڕووخانی ئیمراتۆریەتی ماد پێچەوانەی بنەماکانی دەسەڵاتدارێتی هاوبەش بووە. هەریەک لە دەسەڵاتەکانی ئیمراتۆریەتی هەخامەنشی، ئەشکانی و ساسانییەکان کە سیستمی خۆسرەوانی لە ناویاندا سەری هەڵدا و گەشەی کرد، بنچینەی پاشایەتی یان کەسی یەکەم، دامودەزگای دەربار، ئەرتەش و سوپا و هەروەها دین و مەزهەبی فەرمی سەپاند و لە هەر قۆناغێکدا بۆ بەردەوامیدان بە مۆدێلی شێووە دەوڵەت نەتەوەیی؛ خۆی نوێ دەکاتەوە، لە دوای ڕووخانی ئەو ئیمراتۆریانەش بۆ نزیکەی ٩٠٠ ساڵ هیچ هێز و دەسەڵاتێک نەیتوانی دەسەڵاتی ناوەندگەرایی پێکبهێنێتش ئەمە پێناسەیەکە بۆ ڕەگی قوڵی ژیانی هەرەوەزی و بە واتای شکستهێنانی ئەم سیستمە دەسەڵاتدارییە بوو لە کۆکردنەوە و لەخۆگرتنی پێکهاتە جیاوازەکانی ئەم جوگرافیایە.

 

لە دوای ئەم نۆ سەدەیە و لە ساڵی ١٥٠١ی زایینی دا جارێکی دیکە خواستی سەرخۆشانەی دامەزراندنی دەسەڵاتێکی ناوەندی لەسەر هەمان رێچکەی خۆسرەوانی بەڵام لەسەر بنەمای مەزهەبی شیعە، دەگاتە ئەنجام و دەسەڵاتی سەفەوییەکان دادەمەزرێت. و لەسەر هاندان و دەستی دەرەکی لە بەرانبەر مەترسییەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی، زیاتر لە دوو سەد ساڵی دواتر؛ چارەنووسی نەتەوەکانی ناو ئەم جوگرافیایە ئاوێتەی شەڕ و ماڵوێرانی دەکات و لە فەرمانڕەوایەتی ئێرانی ئێستاشدا مەزهەب بناغەی بنچینەیی دەوڵەتەکەیە.

 

لەم نێوەندەدا زیانی سەرەکی بۆ گەلی کورد بوو کە هەمیشە بەر تیغی هێرش و بەکارهێنان بۆ خواستی دەسەڵاتە ناوەندگەراکان دەکەوت، هاتنی قاجارەکان لە ساڵی ١٧٩٦ی زاینیدا، بۆ ئێران دەبێتە قۆناغێکی نوێی شێوەگرتنی دەوڵەت نەتەوە، کە لە ١٣٠ ساڵ دەسەڵاتدارییاندا، مەزهەبی شیعە بە شێوەیەکی ڕێکخراو پەرەی پێدرا و زمانی فارسی بە فەرمی ناسرا. ئاڵا و پرسی یەکپارچەیی وڵات فەرمییەتی پەیداکرد و هەوڵ بۆ مۆدێرنکردنی ئێران لە چوارچێوەی کلتووری دەوڵەت – نەتەوەی رۆژئاوایی درا. هەر لەم سەردەمەدا هەڵاواردنی گەلان و نەتەوەکان و ناکۆکی و ململانێی نێوانیان، چ وەک نەتەوەو چ وەک عەشیرە بە شێوەیەکی بەرچاو پەرە دەستێنێت.

 

لە دوای قاجار، کە قۆناغی بنەماڵەی پەهلەوییەکانە، سیستمی دەوڵەت نەتەوە لە ئێراندا دەگاتە کامڵبوون، لەم قۆناغە بەدواوە لەسەر ناوەڕۆکی تێگەیشتنی “ئێرانی” بوون و کلتوور و زمانی فارسی، هەموو دامودەزگا فکری، سیاسی، کلتووری و پەروەردەییەکانی دەوڵەت دەبنە ئامرازی یەکدەستکردنی کۆمەڵگە و پێکهاتەکان و قڕکردنی زمان و کلتووری نەتەوەکانی دیکە. شێواندنی مێژوو دەبێتە یەکێک لە ئەرک و راسپاردە سەرەکییەکانی دەوڵەت. ئەم سیاسەتە لە چوارچێوەی سیستمی دەوڵەت – نەتەوە لە ماوەی ٤٧ ساڵ دەسەڵاتداری کۆماری ئیسلامیش بەردەوامە و پاشەکشەی نەکردووە. بۆ بەڕێوەبردنی ئەم سیستمەش بەردەوام دەسەڵاتی دەرەکی و بە تایبەتی هەژمونگەرای ڕۆژئاوایی ڕۆڵیان لە چەسپاندنی سیستمەکەدا هەبووە.

 

ڕێبەری گەلان، عەبدوڵا ئۆجالان دەڵێت: بەو سیفەتەی شۆڕشی پیشەسازی ئامڕازێکی هەژمونگەرایی ئایدۆلۆژیی و سیاسی و سەربازییە، تا لە چوارچیوەی هەمووێتی مێژووی و کۆمەڵایەتییدا دەرکی پێنەکرێت، ئەوا تێگەشتنێکی تەواو و کامڵی سەردەمەکەمان مەحاڵە، بۆ تێگەیشتنی ئەو واقیع و ڕاستییەش تەنها کۆکردنەوەی پوختەی ئاماری ئەو شەڕانە بەسە کە لەناو کۆمەڵگاکان و نێوان کۆمەڵگاکاندا ڕێگەی لە پێش کراوەتەوە، یان بە ژینگە دەستی پێکردووە. حەقیقەتێکی ئاشکرا و حاشاهەڵنەگرە کە لە هیچ سەردەمێکی مێژووی و کۆمەڵگادا ئاماری شەڕ بەو ئاستە نەگەشتووە کە لەسەر بنەمای شۆڕشی پیشەسازی هاتووەتە ئاراوە، لەوەش مەترسیدارتر، بۆ یەکەم جارە کە وێرانکردنی؛ بە سنور و ئاستێک گەشتووە کە چیتر کۆمەڵگا ناتوانێت بەردەوام بێت، هەرچەندە لە میانەی توانا نائاساییەکانی دەسەڵات و ئامڕازە ئایدۆلۆژییەکانەوە هەوڵدەدات بە گوتە و کردارەکانی خۆڵ لە چاوی کۆمەڵگا بکات، بەڵام حەقیقەتیش وەک قەیرانی جیهانگیری و ڕەفتاری دژ بەو قەیرانە لە ژیانی ڕۆژانەدا بەردەوام دەبینرێت.

 

ئەو بابەتەی پێویستی بە هەڵوەستە کردن و تاوتوێکردنی بەرفراوان هەیە، دیاردەی دەسەڵاتی ناوەندییە، دەستنیشانکردنێکی زانستییە کە دیاردەی دەسەڵات؛ بناغەی قەیران و تەنگژە کۆمەڵایەتییەکان پێکدێنێت، هەر بۆیەش پێویستە چارەسەر بۆ دیاردەی دەسەڵات بدۆزرێتەوە، دەوڵەت نەتەوەش کە خۆی لەسەر بنەمای پیشەسازی، ئابووری، یەک نەتەوە و یەک ئاین و یەک زمان دامەزراندووە، دەست بۆ هەر لایەنێکی ببرێت، ڕووبەڕووی هەژەندی بەرەو ڕووخان دەبێتەوە، بۆیەش لە بەرامبەر دەوڵەت نەتەوە، سیستمی نەتەوەی دیموکراتیک ڕزگارکەری جیهانە لە هەموو قەیرانەکانی کە ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی کراوەتەو