ARJÎN DÎLEK ÖNCEL

Amed – Têgihîştineke baviksalar heye ku xwe di her aliyê jiyanê de ferz dike. Ev têgihîştin di pîşesaziya fîlman de jî xuya dike. Di pîşesaziya fîlman ku mêr hewl didin ku bigirin de, kamera jinan wekî kelûpelek, objeyek cinsî nîşan didin. Di seranserê dîrokê de, jin di sînemayê de li ser ekrana zîv, di rolên wekî objeyên zayendî an dayîkan de hatine temsîl kirin.

Lêkolînek ku di sala 2016’an de ji hêla malpera "Navenda Jinan di Televîzyon û Fîlman de" ve hatî kirin, vê rastiyê eşkere kir. Lêkolînê 100 fîlmên herî zêde qezenc dikin lêkolîn kir. Li gorî vê lêkolînê tenê ji sedî 29’ê karakterên di sînemayê de, ji hêla jinan ve têne temsîlkirin. Di fîlmên ku ji aliyê herî kêm jinekê ve derhêneriya wan hatine kirin an nivîsandin de, ji sedî 57’ê lîstikvanan jin in. Lê di fîlmên ku derhêneriya wan ji aliyê mêran ve hatine kirin û nivîsandin de, tenê ji sedî 18’ê lîstikvanan jin in. Ev rastî li ser ekrana mezin perspektîfek mêr nîşan dide, lê dîrok niha fîlmçêkerên jin tomar dike ku bi kamerayên xwe vê têgihîştinê dikin ber pirsan.

Di 3’yemîn Festîvala Fîlman a Amedê ku di navbera 7-14’ê Kanûnê de hate lidarxistin de, derhênerên jin bi 40 fîlman derketin pêş. Derhênerên jin ji her çar beşên Kurdistanê, Tirkiye û dîasporayê, bi fîlmên li ser mijarên cihêreng beşdarî festîvalê bûn.

‘Li Kurdistanê Mij û Şev’

Çêker  Fatoş Stêrk bi belgefîlma xwe ya Li Kurdistanê Mij û Şev beşdarî festîvalê bû. Derhêneriya belgefîlmê ji aliyê Şîlan Saadî ve hatiye kirin. Belgefîlm li ser heft keçên Êzîdî yên ku di dema êrîşa DAIŞê de ji Şengalê reviyan, pêşî ber bi Amedê û dû re jî ber bi Mêrdînê ve reviyan, disekine. Belgefîlm bi zimanê Kurdî ye û 85 xulek e. Em bi çêkera belgefîlmê Fatoş Stêrk re li ser girîngiya belgefîlman wekî tomarkirinek ji bo bîranîna Kurdan û rola jinan acdi sînemayê de axivîn.

'Polîtîkayên qeyûman bandorek neyînî kir'

Fatoş Stêrk bi balkişandina ser girîngiya çalakiyên hunerî yên li Amedê dest bi axaftina xwe  kir. Wê diyar kir ku festîvala heft rojî balkêş, bi coş û berhemdar bû, lê destnîşan kir ku hunera li herêmê ji ber polîtîkayên qeyûman rastî bandorek neyînî hatiye. Fatoş Stêrk got, “Polîtîkayên qeyûman rasterast bi siyasetê ve ne girêdayî ne; ew li her deverê belav dibin û yek ji wan deverên ku herî zêde bandor lê dibe, huner e. Li cihekî ku azadî tune be, ku zilm û zehmetî heye, hunermend nikarin bi awayek serbixwe hilberînin. Ew her wiha nikarin cîhek bibînin ku karên xwe nîşan bidin. Ji ber vê yekê, rastiya ku ev festîval di vê heyamê de tê lidarxistin, pir hêja ye.”

Fatoş Stêrk her wiha diyar kir ku festîval jinan tînin cem hev û wiha got: “Fîlmçêkerên ji gelek herêman, beşdarî festîvalê bûn. Me derfet dît ku em li ser tiştên ku em dikarin bi hev re bikin, li ser karên ku em bi hevkariyê dikin, bi hunermendên ji her çar perçeyên Kurdistanê û dîasporayê re biaxivin. Ev bûye cîhek ku me tîne cem hev.”

‘Hejmara fîlmçêkerên jin berbiçav e’

Fatoş Stêrk diyar kir ku aliyekî din ê balkêş ê festîvalê ew e ku jin li gorî festîvalên din bêtir xuya dibin û wiha domand: “Bi gelemperî, em festîvalên ku gelek derhêner û çêkerên mêr tê de hene dibînin, lê ev festîval bêtir berhemên jinan nîşan dide. Ez jinan di sînemayê de bi vî rengî dibînim; ne rewşek nedîtbariyê ye, jin her gav beşdarî vê sektorê bûne. Lê belê, hewl hatine dayîn ku ev nav werin jibîrkirin.”

‘Di sînemaya Sovyetê de, edîtorên herî baş jin bûn’

Fatoş Stêrk bi behskirina navên wekî Loîs Weber û Alîce Guy-Blaché, tekez kir ku ev nav di sînemayê de jinên pêşeng temsîl dikin. Fatoş Stêrk têkiliya demdirêj a pîşesaziya fîlman bi mêran re wiha rave kir: “Navên van jinan bi awayekî ji hêla dîroknasên mêr ve hatin jêbirin ku dîroka sînemayê nivîsandin. Ew hatin jibîrkirin, an jî hewl hat dayîn ku ew ji bîr bibin. Bi salan e, sînema wekî amûrek di destên mêran de hatiye bikaranîn. Ew wekî amûrek hatiye bikaranîn û wan xwestiye ku jinan ji vê qadê derxin. Lê dîsa jî, heta di salên pêşîn ên sînemayê de, jinan bingehên vê xebatê danîne. Di sînemaya Sovyetê de, edîtorên herî baş jin bûn. Ev bi zanebûn nayê nîqaşkirin. Ji ber ku ew naxwazin jin di sînemayê de cih bigirin. Ji ber ku ew dizanin jin çiqas dikarin hunerê pêşve bibin.”

'Jinan dev ji têkoşînê bernedane'

Fatoş Stêrk ragihand ku dîsa jî jinan dev ji vê têkoşînê bernedane, hejmara derhênerên fîlmê yên jin roj bi roj zêde bûye û ew ê berdewam bike. Fatoş Stêrk da zanîn ku tevahiya ekîba fîlmê wan ji jinan pêk tê û wiha domand: “Û ev jin ji çar deverên cuda yên Kurdistanê ne. Ev belgefîlma ku me çêkir, em anîn cem hev. Wê hişt ku ew jinên Kurd ên ku li herêmên cuda dijîn hev bibînin. Min di festîvalek din de hevala xwe ya jin nas kir ku min fîlm pê re çêkir. Ji ber vê yekê ez girîngiya vê festîvalê pir zêde tekez dikim.”

'Em bîranînekê diafirînin'

Fatoş Stêrk girîngiya taybetî ya sînemayê ji bo Kurdan destnîşan kir û wiha got: “Ger ku em sînemayê wekî bîranînek bihesibînin, dema ku em sînemaya salên 1990’î temaşe dikin, em rastî hin metaforan tên. Vegotinek heye ku bi têgehên wekî sînor, koçberî, şer û kuştinên nediyar ve hatiye teşekirin. Di sînemaya salên 2000’î de jî heman tişt hene, lê dibe ku berovajî salên 90’î, çîrokên kuştinên nediyar kêmtir in. Piştî 2015’an, pêvajoyek bi tevahî cûda pêk hat. Me şahidiya tiştên tirsnak kir. Hemû bajar hatin wêrankirin. Her wiha fîlm hene ku bîranîna wê pêvajoyê zindî dihêlin. Îro, dema ku em ji 2025’an heta 2015’an li paş xwe dinhêrin, em wan rojan dibînin.”

‘Carna çîrokek biçûk jî gelek tiştan vedibêje’

Fatoş Stêrk da zanîn ku sînema pir bi qîmet e ji ber ku ew dikarin bîranînek civakî, çandek civakî biafirînin, da ku li paş xwe binhêrin, ji bîr nekin û nehêlin yên din ji bîr bikin. Fatoş diyar kir ku ferq nake ku ew çîrokek e, belgefîlm e, dirêj e an kurt e û wiha pê de çû: “Carna çîrokek biçûk jî gelek tiştan vedibêje. Di vê wateyê de, sînema ne bi tenê ye; bandora hunerên dîtbarî pir girîng e. Wan Alman û Sovyetan karekî pir baş kirin. Wan ew bîranîn di sînemayê de pir baş afirandin.”

Komkujî û Koçberî

Fatoş Stêrk ku li ser belgefîlma "Li Kurdistanê Mij û Şev" jî axivî, da xuyakirin ku belgefîlm çîroka heft keçên Êzîdî vedibêje û ev keç li Şengalê ji DAIŞ’ê reviyane û bi malbatên xwe re ketine rêwîtiyek. Fatoş Stêrk berdewama çîrokê wiha vegot: “Ji wir, hatin Bakurê Kurdistanê. Ev zarok li Kampa Fidanlikê bi cîh bûn. Fîlm kişandina yekem li wir dest pê kir. Me bi heft zarokan re dest bi atolyeyên fîlman kir. Paşê, kamp hat valakirin û ew şandin kampa AFAD’ê ya li Midyadê. Ew mîna kampeke komkirinê bû; ji bo wan qadeke cuda nehat afirandin. Êzîdiyan gotibûn ku cîranên wan ên Ereb jî di dema Komkujiya Şengalê de êrîşî wan kirine, ku ev ji bo wan bû travmayek. Rastiya ku Ereb di konên li kêleka konên wan de diman, travmaya wan derxist holê. Li kampa şaredariyê, ew dikarin derkevin û vegerin. Lê li kampa AFADê, ew tenê man. Ew nekarîn derkevin û me jî nekarî bikevin wê kampê.”

7 zarokên Êzîdî çîrokên xwe dibêjin

Fatoş Stêrk, ku got wan kamera dane zarokên Êzîdî û ji wan xwestine ku ji hundir ve fîlm bikşînin ji ber ku ew nekarîn bikevin kampê û wiha domand: “Piştre, ev 7 keç di dîrokên cûda de çûn Almanyayê. Wisa xuya bû ku ew rêwîtî dê bi çûyîna wan a Almanyayê biqede, lê ez bawer nakim ku belgefîlma me bi dawî bûye. Ew 7 keç çûn, çîrokeke nû dest pê kir û ev çîrok berdewam dike. Ew hîn jî penaber in û nekarî vegerin welatê xwe. Xewna wan a herî mezin hîn jî ew e ku rojekê vegerin Laleşê. Kişandina vê belgefîlmê tam 10 salan dom kir.”

Fatoş Stêrk, girîngiya hevdîtina çêkerên fîlman ên ji her çar beşên Kurdistanê ya ji bo yekîtiya Kurdan anî ziman û wiha got: “Bihevrebûn dê me bibe pêşerojê.”

Fatoş Stêrk belgefîlmek nû amade dike. Belgefîlm li ser zarokên Kurd ên ku li Kurdistanê ji ber wesayîtên zirxî li wan qelibîne hatine kuştin, disekine.

Fatoş Stêrk kî ye?

Di sala 2017’an de ji Beşa Sînema û Televîzyonê ya Zanîngeha Marmarayê mezûn bû. Di salên xwendekariyê de, ji bo televîzyon û rojnameyan xebitî. Bi salan, di festîvalên fîlmên Kurdî de wekî moderator xebitî. Di du fîlmên dirêj û çar kurtefîlman de rol girt. Di sala 2020’an de, ji bo kovara fîlmên Kurdî 'Temaşe', dest bi nivîsandinê kir. Di heman salê de, bernameyek bi navê "Kadraja Kurdî" li ser "Podcastkurdi", yekem kanala podcastê ya Kurdî, afirand û pêşkêş kir. Di bernameyê de, naveroka bi kalîteya arşîvê li ser dîroka fîlm û teoriyên fîlman amade kir. Wê her wiha gelek mazûvaniya axaftvanên mêvan kir û rêzefîlmên podcastê li ser sînemaya hemdem afirand. Piştî demekê perwerdehiya ziman a li Skotlandê, vegeriya Tirkiyeyê.