NESÎM EHMEDÎ

Kirmanşan – Kêmbûna çavkaniyên avên binê erdê, daketina erdê, qirêjiya jîngehê û nemana cureyên heywanan, di nav gefên ku çalakvanên jîngehê bi salan e li ser encamên wê yên karesatbar hişyarî didin de ne. Lê belê, hikûmeta Îranê van hişyariyan paşguh kiriye û hewl daye ku rastiyê veşêre. Ev ji ber ku çavkaniyên bingehîn ên vê hikûmetê, li ser bingehek wisa hatiye avakirin ku tenê sûdê dide serwerên wê. Ne girîng e ku ewê bêbandoriya wan çi be.  Jîngeha Îranê di salên dawî de bi gelek krîzan re rû bi rû maye. Yek ji van krîzan kombûna çopên li parêzgeha Kirmanşanê ye. Ev jî, dikare bandorên bê veger li ser derdora parêzgehê bike. Li cihê ku bermahî tê hilberandin, çanda veqetandina bermayiyan tuneye û hikûmetê ji bo rêvebirin û vegerandina bermayiyên hilberandî ti planeke telafîkirinê bipêş nexistiye.

Zêdebûna hilberîna çopan û agahiyên bi nakokî

Li gorî daneyên berdest, hilberîna çop a rojane li Kirmanşanê di du salên dawî de ji 600 tonan derketiye hezar û 500 tonan. Her çiqes ev nîşan dide ku hilberîna çop zêde bûye jî, ti amarên pêbawer û rast nînin ka çiqas ji vê mîqdarê bi rastî tê veguherandin. Di sala 2019’an de, ajansên nûçeyan ên hikûmetê ragihandin ku li Kirmanşanê rojane 700 ton çop tê vegerandin. Heman çavkaniyan li deverên din jî ragihandin ku li Kirmanşanê rojane 600 ton çop tê hilberandin. Ji van her du raporan, xuya dike ku hema hema ji sedî 100’ê çopa ku li Kirmanşanê tê hilberandin, tê veguherandin. Lê belê, heta welatên pêşeng ên di veguherandinê de qet îdîa nakin ku ji sedî 100’ê çopa xwe vediguherînin; ev rêje li gorî herêmê di navbera ji sedî 60 û ji sedî 90’î de diguhere. Li gorî vê îdiayê, xuya dike ku Kirmanşan di veguherandinê de ji welatên wekî Almanya, Avusturya û Belçîkayê derbas bûye. Lê belê, qutiyên çopê yên li kolanên Kirmanşanê tijî ne û li gelek deveran bi hefteyan nayên valakirin.

Cûdahiya di navbera îdiayên veguherandinê û rastiyê de

Wesayîtên veguhestina çopê yên kevnar ên li Kirmanşanê, pêwîstiya bi lênêrîn û guhertina qutiyên çopê û nebûna qutiyên çopê yên cuda li seranserê bajêr, nîşan didin ku Kirmanşanê di warê veguherandinê de pêşveçûnek girîng pêkneaniye; di rastiyê de, di vî warî de gavên cidî jî neavêtiye.

Qezenc ji parastina jîngehê girîngtir tê dîtin

Hikûmet bi rêya "Şirketa Veguherandina Materyalan û Hilberîna Gubreya Organîk" a li Kirmanşanê ye, derbarê veguherandina çopê ya li Kirmanşanê de propagandayek berfireh dike. Ev şirket îdîa dike ku ji sedî sed çopêz ku li parêzgehê çêdibin, vediguherîne. Lê belê, li gorî çavdêriyên qadê û agahdariya berdest, vê şirketê di kêmkirina qirêjiya jîngehê de rolek sûdmend nelîstiye û bûye kargehek ku tenê ji bo qezenca pardarên xwe dixebite. Her çend rêveberiya şirketê îdîa bike ku piraniya çopê ku li navenda bajarê Kirmanşanê û navçeyên derdorê çêdibe tê vegerandin jî, armanca rastîn divê kêmkirina hilberîna çop û qirêjiya jîngehê be, divê ne tenê ji bo qezenca komek bijarte bê veguherandin.

Bêkêriya kargehên veguherandinê û navendparêziya berjewendiya xwe

Ger ev şirket bi rastî ji bo parastina jîngehê dixebite, çima li bajêr qutiyên çopê yên cuda saz nake? Çima hem navenda bajarê Kirmanşanê û hem jî derdora wê hîn jî bi çop û bermayiyên înşaetê tijî ne? Di sala 2014’an de, hat îdîakirin ku yekem kargeha ji bo vezîvirandina bermayiyên înşaetê li Kirmanşanê vebûye û dikare ji bo parêzgehên din bibe mînak. Lê belê, ew tenê çend meh piştî wergirtina budçeyek girîng û deynek hate girtin. Dema ku meriv li ber çavan bigire ku ev şirketa veguherandina bermayiyên Kirmanşanê ji hêla heman rêveberiyê ve wek şirketa veguherandina bermayiyên Kirmanşanê ya jorîn tê rêvebirin, xuya dike ku armanca wê tenê qezenckirina paydaran e. Ev 11 sal in, ji bo paqijkirina bermayiyên înşaetê ti çalakiyek girîng nehatiye kirin; tenê deverek ji bo berhevkirina bermayiyan hatiye destnîşankirin, ku nehatiye veguherandin û bûye depoyek bermayiyan.

Kêmasiya budceyê, kêmasiya amûran û rewşa karkeran

Budceya Şaredariya Kirmanşanê ya 2025’an bi 8,500 milyar tûmen hatiye destnîşankirin (bedêlî 45,000 tûmen alîkariya ku ji 188 milyon kesan re tê dayîn, ku nêzîkî du qat ji nifûsa Îranê zêdetir e). Ger tenê ji sedî 1’ê vê mîqdarê (85 milyar tûmen) ji bo kirîna qutiyên veqetandina bermayiyan û bernameyên perwerdehiyê yên cûrbecûr bihata veqetandin, hilberîna bermayiyan û qirêjiya jîngehê dikarîbû bi girîngî kêm bibûya. Piraniya xebatkarên paqijiya şaredariyê bi erebeyên sê teker û şovelan, amûrên bingehîn ên ji bo berhevkirina bermayiyan, dixebitin û mûçeyên wan pir kêm in. Wekî din, cilên wan kevn in û pir caran diqetin. Tenduristiya wan a fîzîkî jî nebaş e. Ev yek nîşan dide ku şaredarî li hember mûçeyên kêm barên herî zêde yên kar ferz dike. Wesayîtên veguhestina çopê yên pir kevn û hebûna qutiyên çopê yên bêkêr eşkere dikin ku Şaredariya Kirmanşanê tenê gavên kozmetîkî û veşartinê diavêje da ku pirsgirêka çopê çareser bike.

Rastiya derbarê krîza çopê ya Kirmanşanê de

Bi berçavgirtina ravekirinên jorîn û rewşa niha ya navenda bajarê Kirmanşanê ya tijî çop, krîza çopê ji hewldanên hikûmetê yên ji bo nîşandana wê bi awayekî erênî pir kûrtir e. Her çiqas ev îdiayên mezin werin kirin jî, rola hikûmetê di girankirina vê krîzê de nayê înkarkirin.