Qahîre – Bandorên neyînî yên guherîna avhewayê roj bi roj zûtir dibin. Ev guhertin bandorê li gelek aliyên jiyanê dikin, ji ewlehiya xwarinê û kêmbûna avê bigire heya gefên tenduristî, aborî û civakî.

Guherîna avhewayê niha yek ji gefên sereke yên ku bandorê li tevahiya cîhanê dike tê hesibandin. Her çend welatên xizan û yên di pêşketinê de herî zêde cefayê dikişînin jî, jin, ji ber lawaziya xwe ya civakî, yên ku herî zêde ji van karesatan bandor dibin jî. Ji ber vê yekê, nîqaşkirina rewşa jinan di vê pêvajoyê de ji bo dîtina çareseriyên radîkal ji bo êşên wan ên ku her ku diçe xirabtir dibin girîng e. Navenda Lêkolînê ya Aton û Jineoloji bi hev re panelek bi sernavê "Jin, Edaleta Avhewayê û Pêşveçûna Domdar" li dar xistin.

Di panelê de, beşdarên ji welatên cûrbecûr li ser barên ku li ser jinan têne danîn ku rasterast di çavkaniyên jîngehê de (wek erdê çandiniyê, av, bazar û karên navmalî) beşdar in, nîqaş kirin. Panelê her wiha li ser pratîkên edaleta avhewayê jî axivî. Sîstemên kapîtalîst polîtîkayên pîşesaziyê yên ku şopa karbonê ya bilind diafirînin, di heman demê de piştgiriya darayî û teknolojîk a ku welatên xizan hewce dikin paşguh dikin, didomînin. Jin û zarok ji vê rewşê herî zêde bandor dibin.

Şer û pevçûn bandorek rasterast li ser guherîna avhewayê dikin

Mejda Talib, rojnamevaneke Yemenî û pispora mafên mirovan, azadiyan, aborî û pirsgirêkên jinan e wiha got: "Guhertinên avhewayê yên ku di deh salên dawî de hatine jiyîn ne tenê bi krîzên xwezayî ve sînordar in. Di heman demê de, zêdebûna şer û pevçûnên çekdarî li herêmê windahî û zehmetiyên jîngehê zêde kiriye."

Mejda Talib tekez kir ku panel li ser jinan sekinî ji ber ku ew yên herî bêparastin in û ji ber vê yekê herî zêde bandor dibin û got: “Bi taybetî jinên gundan xwedî hêz in ku çareseriyan ji bo karesatên wekî lehiyê û çolbûnê biafirînin ku niha ne tenê Rojhilata Navîn lê tevahiya cîhanê tehdît dikin.” Mejda Talib destnîşan kir ku nêzîkatiya li hember pirsgirêkên avhewayê li welatê wê ji ya welatekî şaristanî wekî Misir û neteweyek eşîrî wekî Yemenê cuda ye.

Di nav mijarên rojeva sereke yên panelê de "jin û avhewa, ka çawa karesatên avhewayê bandorê li jinan dikin, û ev çavkanî çawa dikarin bi edaleta veguhêz û çareseriyên domdar ve werin girêdan" hebûn.

Edaleta avhewayê yek ji çareseriyan e ku divê were bicîhanîn

Parêzer Îman Îbrahîm Kîlî, endamekî damezrîner ê navenda mafên mirovan "SAS", got: "Têgeha edaleta avhewayê peyvek nû ye ku vê dawiyê derketiye holê, nemaze piştî Peymana Avhewayê ya Neteweyên Yekbûyî ya 1992’an. Bi destxistina vê edaletê bi du şertên bingehîn ve girêdayî ye: kêmkirina belavbûna gazên serayê û dabînkirina piştgiriya darayî û teknolojîk ji bo welatên bandordar."

Îman Îbrahîm Kîlî her wiha diyar kir ku jin koma herî bêparastin in û jin, nemaze yên ku li deverên gundan dijîn, rasterast bi çavkaniyên jîngehê ve girêdayî ne û got: “Karesatên wekî hişkesaliyê, lehiyê û çolbûnê bandorek neyînî li ser xwarin û tenduristiya jinan dikin. Li gorî raporên Neteweyên Yekbûyî, rêjeya mirina jinan di karesatên weha de ji ya mêran bilindtir e. Divê gihîştina jinan ji çavkaniyan re were zêdekirin. Ji bo bidestxistina vê yekê, divê hişyariya wan a li ser pirsgirêkên jîngehê were zêdekirin, çareseriyên alternatîf werin pêşxistin û bi piştgiriya darayî werin hêzdar kirin.”

Tundûtûjiya li dijî jinan zêde dibe

Lêkolînera dîroka nûjen û hemdem li Zanîngeha El-Ezher, Yasmîn el-Seba di panelê de tekez kir ku jin koma herî zêde ji guherîna avhewayê bandor dibin e û êrîşên li dijî jinan li kampên penaberan ji sedî 300 zêde bûne.

Yasmîn el-Seba diyar kir ku şîdeta fîzîkî û psîkolojîk a li dijî jinan di dema karesatên weha de hîn bêtir zêde dibe. Yasmîn el-Seba rave kir ku jin hewce ne ku rêbazên nû yên wekî "çandiniya jîr" fêr bibin, û mînakên wekî çalakvan Wangari Maathai li Kenyayê bi çandina mîlyonan daran li dijî guherîna avhewayê şer dikin. Maathai di sala 2004’an de Xelata Aştiyê ya Nobelê wergirt. 

Yasmîn el-Seba her wiha tekez kir ku divê mêr jî di van kampanyayên agahdariyê de cih bigirin, û destnîşan kir ku bêbandoriya pergalên hiqûqî di demên krîzê de şîdeta mêran zêde dike.

Têkoşîna jinan a li dijî guherîna avhewayê

Yasmin al-Seba her wiha bal kişand ser hin jinên ku li dijî guherîna avhewayê li ber xwe didin. Mînakî, Wangari Maathai bi çandina 51 mîlyon daran li dijî wêrankirina jîngehê derket. Wê serxwebûna aborî da jinan û girêdana di navbera jîngeh û hêzdarkirina jinan de ava kir.

Hin jinan teknîkên çandiniyê yên berxwedêr ên xwê li erdên ku ji ber bilindbûna asta deryayê şor bûne pêş xistin. Yên din jinan di mijarên wekî rêveberiya avê û çêkirina xwarinê ya tendurist de perwerde kirin. Yên din bernameyên ku piştgiriya psîkolojîk, amadekariya karesatan û perwerdehiya serokatiya civakê peyda kirin, dan destpêkirin.

Hin jinên gundan rêbazên çandiniyê yên berxwedêr ên li hember karesatên wekî ziwabûn û lehiyê pejirandin, ku bi zanîna teknîkî û deynên piçûk têne piştgirî kirin. Li deverên peravê, hin jinan berê xwe dan çandiniya deryayî û perwerdehiya jîngehê wekî çareseriyek ji bo kêmbûna masîgiriya kevneşopî peyda kirin.

Li gor agahiyên ku endama lêkolînên Jineolojî Nûjîn Yûsif parve kir, di panelê de ev pêşniyar derketin pêş:

* Dema pêşxistina polîtîkayên avhewayê, perspektîfa zayendî li ber çavan girtin,

* Têxistina jinan wekî biryarder, ne tenê qurbanî an sûdmend,

* Misogerkirina ku qanûnên jîngeh û çandiniyê jinan ji holê ranekin,

* Ji bo jinan beşdarbûna di komîteyên rêveberiya krîzan de di krîzên avhewayê de ji hêla qanûnî ve mecbûrî bikin.

Wekî din, hate gotin ku divê ji perspektîfa edaleta avhewayê ji bo jinan kampanyayên hişyariyê werin lidarxistin, têgeha edaleta avhewayê divê di bernameyên perwerdehiyê de were bicîh kirin, divê jin, nemaze li deverên gundan, werin piştgirî kirin û divê ji rêxistinên jinan ên herêmî re alîkariyên piçûk û navîn werin dayîn.

Her wiha hate tekez kirin ku divê jin wekî rêberên jîngehê werin perwerde kirin, di projeyên enerjiya nûjenkirî de werin entegre kirin û divê nûjeniyên jinan di teknîkên çandiniyê yên dostane yên jîngehê de werin piştgirî kirin.