Satiya îroyîn: Pênaseya jinê ya di nav malbatê de

ARJÎN DÎLEK ÖNCEL

Amed - Peyva "Satî", ku bi eslê xwe Sanskritî ye, ji "Sat" tê. Wateya wê, "rastî, rasteqînî, dilpakî" ye. Wateya wê ya rastîn "jina heyî" an "jina dilpak " e. Ev hebûn û fezîlet bi tiştê ku mêr piştî mirina xwe dike ve tê destnîşankirin.

Di vê çandê de, jiyana berdewam a jinekê ku mêrê wê dimre, wekî asatî yanê ‘tu tiştek’ tê  şîrovekirin. Tê bawerkirin ku jin tavilê bi mêrê xwe yê mirî re an jî piştre bi tişt û tevayên xwe bê şewitandin, ev jinê dilpak dike. Ev li jinan tê ferzkirin. Îro, ev ferzkirin û bawerî bi awayên cûda xwe nîşan dide.

Fîgen Aras a ji Kovara Jineolojiyê, guhertinên hemdem ên Satiyê nirxand û tekez kir ku vegera dîroka hilweşiyayî ya jinan a ji bo eslê xwe yê rastîn, tenê bi têkoşîna jinan mimkun e.

‘Bi modernîteya kapîtalîst re veguheriye’

Fîgen Aras got ku “Îradeya mêr bi rêya koletiya jinan bipêş dikeve” û axaftina xwe bi van mînakan domand: “Dema ku em çanda Satî bi kûrahî lêkolîn dikin, em bandorên wê di jiyana xwe ya rojane ya îro de jî dibînin. Em dikarin bibînin ku çanda Sati hîn jî di nav saziyên ku em jê re dibêjin 'malbat û zewac' de berdewam dike. Ev tê vê wateyê ku jin divê bizewicin. Çima divê bizewicin? Ji ber ku jinek nezewicî, an 'xeternak an jî reben' e. Mînak, ew hîn jî dibêjin, 'ew jineke bêzewac e.' Ev çavdêriyek girîng e. 'Nezewac' tê çi wateyê? Ev tê vê wateyê ku ew hatiye terikandin, bi tenê maye. Ev tê vê wateyê ku tiştek ji bo wê tuneye. Rêzikname û rolên ku di nav saziyên malbat û zewacê de hatine avakirin bi xwe, girêdayîbûna jinan a bi mêran re nîşan didin. Mînak, divê jin çawa cil û berg li xwe bike? Divê çawa rûne? Divê çi bêje? Divê bi kê re hevdîtin bike? Divê bixebite an na? Divê zarokan bîne an na? Ev hemû biryar bi destê mêr ve girêdayî ne.”

Têgihîştina ku ji hêla modernîteya kapîtalîst ve hatiye ferzkirin

Fîgen bi bîr xist ku di modernîteya kapîtalîst de evîn bi xwe bûye mijara "hestên bazarkirinê" û wiha pê de çû: “Mêr evîna xwe bi rêya gustîlên solîter, diyariyan û sozan ji jinan re diyar dikin. Ji ber ku pergal fermana ‘Mêrê ku ji te hez dike dê pereyan li ser te xerc bike. Mêrê ku ji te hez dike dê te bigerîne’ dide. Lê bi demê re, em dibînin ku têkiliyên wiha bi xwe dibin astengiyek rastîn. Li vir, xwedîtiya mêr a li ser jinê eşkere dibe, bi gotineke din, çanda Satî. Mînak, çavnebarî guhertoya nûjen a kevneşopiya çanda Satî ye. Dema ku mêrek ji jinekê hesûdî dike, dibêje, ‘Divê tu ji bo min cil û berg li xwe bikî. Divê tu li kesekî din nenhêrî. Divê tu bêyî min vê yekê nekî, ji ber ku ez ê hesûdî bikim." Çima hesûdî dike? Ji ber ku dibêje ‘Ez xwediyê te me.’ Bê guman, em dikarin mînakên xwe pir bikin, lê nekarîna jinan a tevlîbûna siyasetê, nekarîna wan a girtina helwestên siyasî, nekarîna wan a girtina biryarên ji bo xwe, jin di malên xwe de asê mane û wekî dayîk, jin û evîndar hatine pênasekirin, jixwe nîşaneyên çanda Satî ya îro ne.

‘Jin mîna kelûpelek tên dîtin’

Fîgen Aras da zanîn ku di gelek çandan de, jin wekî "diyariyek", "kelûpelek" têne dîtin û mînakên jêrîn pêşkêş kir: "Em bi kodan mezin dibin. Lê pirsgirêkek jî heye: her çend hin jin gihîştine astek diyarkirî ya hişmendiyê jî, mixabin ew ne xwedî gelek derfet in ku wê di pratîkê de bicîh bînin. Bi gotineke din, ew ji tundiya rojane, tundiya cinsî, tundiya aborî û çawa mêr serdestiya wan dikin haydar in, lê heke cihekî wan tune be ku serî lê bidin, ew nikarin. Dema ku ew dipirsin, 'Ez dikarim biçim cem kê, ez dikarim serî li kê bidim?' ew dema ku bersivek nabînin bêhêvî dibin. Lê hejmara jinên ku bêtir hişyar dibin, pirsyar dikin û nerazîbûnê nîşan didin, roj bi roj zêde dibe.”

‘Kembera sor guhertoya niha ya çanda Satî ye’

Fîgen mînaka cilên bûkaniyê yên spî ku di dawetan de tên lixwekirin nîşan da û wiha got:  “Berovajî vê, cilê bûkaniyê yê spî keçiktî ye. Bi gotineke din, keçiktî tê wateya 'paqijbûnê'. Paqijbûn tê wateya ku ew qet bi zilamekî din re nebûne. Bi gotineke din, em behsa hebûnekê dikin ku ji zilamekî re 'diyariyek' were dayîn. Lê tiştekî wisa ji hêla mêran ve nayê xwestin. Kemberek sor jî li ser vê cilê bûkaniyê tê lixwekirin. Kembera sor guhertoya niha ya çanda Satî ye. Ev kember sê caran tê girêdan û vekirin. Di hin çandan de, ev kember tê wateya ‘Pêşî ew a Xwedê bû, paşê ya bavê te bû, niha ew a te ye.’ Bi gotineke din, ew mîna pêçandin û dayînê ye, mîna pêşkêşkirina diyariyekê. Em behsa kiryara pêçandina jinekê wekî kelûpelek paqij û bê bikaranîn û radestkirina wê ji zilamekî re dikin. Ev çi ye? Ew tunekirina jinan e, nebûna îradeya wan e. Ew bikaranîna eşkere ya jinan a wekî kelûpelên cinsî ye. Ew yek ji polîtîkayên kêmkirina wan e ji bo hebûnên bêqîmet di vê jiyanê de. Ji bilî dayîkbûn an jî jinbûnê.”

Hişmendiyek çawa di jinan de derketiye holê?

Fîgen Aras, diyar kir ku di rastiyekê ku hatiye serobinokirin de jinan hişmendiyek derxistiye holê û li ber xwe dane. Fîgen anî ziman ku ew niha polîtîkayên ku li wan tên ferzkirin, dipirsin. Fîgen ragihand ku jinên ku îdîaya rizgariyê dikin, bi demê re bûne pêşengên guhertinê û wiha berdewam kir: “Jin, ji rolên ku ji zewac û malbatê re hatine destnîşankirin haydar in, hêdî hêdî dev ji zewacê berdidin. Ev ji ber bawer dikin ku zewac beşek ji polîtîkayên ku jinan dorpêç dikin e. Ev ji ber ku malbat bûye cihekî ku jin lê têne kolekirin û girêdayî wan in e. Tam di vê xalê de nerazîbûn bi girîngî destpê kirine. Dema ku jin bijartinan dikin, dipirsin; 'Divê pîvan çi be? Divê pîvana azadiyê çi be?' Jin niha li dijî zewacê an jiyana malbatê ya ku pergal daxwaz dike derdikevin. Ev hêja û girîng e. Lê belê, em hîn jî di malbatên heyî de bi gelek bandorên biçûk û mezin, xuya û nedîtî yên çanda Satî re rû bi rû dimînin. Em dixwazin malbatên heyî bi qasî ku em dikarin, demokratîk bikin.”

Pênasekirina jinan a di nav malbatê de

Fîgen Aras, li ser xetereyên ragihandina sala 2025’an a wekî "Sala Malbatê" jî axivî. Fîgen da zanîn ku ev polîtîka gavek e ku ji bo xurtkirin, rewakirin û domandina zihniyeta baviksalar hatiye avêtin. Fîgen Aras, destnîşan kir ku hikûmet polîtîkayên xwe li ser neteweperestî û zayendperestiyê ava dikin û wiha got: “Girîng e ku zilamê ji hêla hikûmetê ve tê bindestkirin, îstismarkirin û xapandin, dikeve têkiliyek ku ew xwe wekî mijar dibîne, têkiliyek zayendperestiyê. Ji ber vê yekê, ev biryar berhema siyasetek e ku hem neteweperestî û hem jî zayendperestiyê geş dike. Her çend tê gotin ku 'malbat pîroz e' û 'divê her kes bizewice', divê em wateya vê yekê di jiyanê de bipirsin. Dema ku du kes li hev dicivin û biryar didin ku bi hev re bijîn, divê ew îmze bikin. Dema ku ew dixwazin ji hev veqetin, divê ew dîsa îmze bikin û heta serî li dadwerekî bidin, ku dadwer biryarê dide. Li vir, AKP dixwaze malbata pîroz a xeyalên xwe ava bike. Bi pîrozkirina dayîktiyê jî, ew hewl didin ku bingehên afirandina jinên ku dê jinan ji siyasetê dûr bixin û modela xwe ya mêr xurt bikin, biafirînin. Her saniyeyek li cîhanê, jinek rastî tecawizê tê û piraniya komkujiyan di nav malbatan de çêdibin. Dema ku mêr nezewicin, ew dibêjin 'Çi şerm e, ew ê paşê çi bike?' Dema jin nezewicin, ew dibêjin, 'Piştre wê çi bike?' Felsefeya li pişt vê çi ye?” "Ew ê çi bike? Ew ê bijî. Ew ê çi bike? Ew ê li wateya jiyanê bigere. Ew ê çi bike? Ew ê bedewiyê ava bike û hilberîne. Lê na, ew hewl didin ku wekî şertek ji bo hebûna wê jinê, wekî polîtîkayek, girêdayîbûna mutleq a bi mêrekî re bikin nav jiyana me. Jin vê yekê red dikin.”

‘Divê em li dijî wan hişmendiyên ku me ji civakê dûr dixin şer bikin’

Fîgen Aras, girîngiya rêxistinkirin û parastina jinan anî ziman û wiha got: “Mîna ku Birêz Abdullah Ocalan diyar kiriye, jin bi hezaran salan beşek ji civakîbûna yekem, civaka dayiksalar bûne, zanist, huner, felsefe û baweriyê civakî kirine. Divê em li dijî hişmendiyên ku me ji vê nirxê dûr dixin şer bikin. Lê belê, ji bo şerkirinê, parvekirin û belavkirina zanîna me girîng e. Ev rêxistinkirinê hewce dike. Tenê zanîn têr nake. Bi tenê rêxistinkirin têr nake. Divê em vê rêxistinkirinê veguherînin têkoşînek. Ji ber ku jin her roj tên kuştin. Ger em her roj bi xetera tecawizê re bijîn, li vir pirsgirêkek pir kûr heye. Ev pirsgirêka kûr pirsgirêka koletiyê ye. Ger koka vê koletiyê bi rastî jî koka hemû pirsgirêkên di jiyanê de be, bingeha hemû pirsgirêkan be, em ê bibin mijarên çareserkirina vê pirsgirêkê. Em jixwe ew in. Lê ya girîng ew e ku em vê yekê rêxistin bikin û têkoşînê mezin bikin. Ji ber vê yekê, divê em şert û mercên ji bo anîna jinan, bi hev re biafirînin."

‘Dîtina bersiva pirsa ‘Ez kî me’ pir girîng e’

Fîgen Aras axaftina xwe bi van gotinan bidawî kir: “Berî her tiştî, dîtina bersiva pirsa bêyî mêr, bêyî zewac, bêyî dewlet ‘Ez kî me?’ pir girîng e. Ev hişmendiyek zelal hewce dike. Jîneolojî ku Tevgera Jinên Azad pir caran tekez dike û lêkolîn dike, dê rêbaza bersiva pirsa "Jina azad kî ye?" jî eşkere bike. Dema ku em dibêjin ‘Sedsala 21’an dê sedsala jinan be’. Em vê dibêjin ji ber ku em bingeh û potansiyela vê yekê dibînin. Gava ku em, jin, deriyên ku ji bo azadiyê vedibin digirin, em dikarin koletiya xwe ya heyî berdin û bibin pêşeng di avakirina jiyanek nû de. Bi hezaran mînakên vê yekê li Kurdistanê hene. Girîng e ku meriv nirxa pir girîng a zêdekirin û dîrokîkirina van mînakan tekez bike.”