Jinên ku mohra xwe li dîroka şaristaniyên Îranê hiştine, bi taktîkên şer ên ku pêş xistine û bi tevkariya xwe ya di rêveberiyê de bi cihbûna li qadên şer û pêşengiya artêşê, çerxa dîrokê guhert.

MALVA MIHEMED

Navenda Nûçeyan – Erdnîgariya Îranê di dîrokê de bûye şahidê gelek şaristaniyan. Di dîrokê de jin bi awayekî aktîf beşdarî şer bûne û pêşengiya artêşê kirine. Tevî hemû qedexeyan jî mafê jinan ê axaftinê di rêveberiyan de bû.

Jin di bazirganiyê de çalak in

Împaratoriya Axamenîs (550-330 BZ) împeratoriya herî kevn û yek ji herî bi hêz a serdema xwe tê hesibandin. Bi navê Kîros Mezin tê zanîn, II. Kîros (559-530 BZ) damezrînerê Împaratoriya Axamenîsiyan e. Li gorî dîroknasan mafê jinan hebû ku bibin xwedî milk û karê xwe bi rê ve bibin. Her wiha mafê bazirganiyê û mîrasê ji jinan re hat dayîn. Daryûsê I (550-486 b.z.) ku piştî Kîrosê hat ser desthilatdariyê, jin ber bi paş ve kişand. Di merasîmên olî de ji jinan re dihat xwestin ku dev û pozê xwe veşêrin.

Keybanuya ku piştî mirina wê şîn hat girtin

Keybanûya Cassandane ya ku di rêveberiyê de xwediyê gotinê bû, sedema sereke bû ku jin di serdema Kîrosê Mezin de xwedî mafên wiha bûn û li pêş bûn. Ew yek ji wan jinên ku wek hevjîna Kîrosê mezin mafê ku di rûpelên dîrokê de cih negirtiye. Li gorî dîroknas Herodot, qesr û gel 6 rojan piştî mirina şahbanûyê şîn girtin. Wekî din, di pirtûka "Îran, berê û niha" de, ku ji hêla Lêkolîner Abraham Valentine Williams Jackson ve di sala 1907 de hatî nivîsandin de, wêneyek gora Keybanu Cassandane li cîhê kevnar ê Zindana Silêman de hate dîtin.

Atûsa Şahbanû derket ser text

Navê wê jî Atossa, keça qralîçe Cassandane ye, ku em ji têbiniyên Herodot nas dikin û di derbarê wê de zêde agahî nayên dayîn. Ew Atûsa Şahbanû ye ku berî zayînê di navbera salên 550-475’an de jiyaye. Herodotê ku li ser zewacên xwe û desthilatdariya xwe ya li serayê nivîsandiye, diyar dike ku ew jina Daryûs e ku piştî Kîrosê Mezin çûye ser text. Ji bo Atossa jî tê gotin ku wî birîna xwînxwar a li ser sînga xwe biriye. Ev rewş wek teşhîs û nîşaneya yekem a penceşêra pêsîrê tê dîtin.

Ji hêla hin dîroknasan ve tê gotin ku Daryûs ji ber hêz û bandora wî ya di civakê de bi Atûsa re zewicî, ​​ji ber ku Atûsa di malbata şahînşahiyên Axamenîsiyan de rolek girîng lîstiye û di dîwana padîşahiyê de xwediyê desthilatdariya mutleq bû. Tê îdiakirin ku tirba wî di xaçên Neqş-Rustam an jî xaçên farisan de ye, ku 12 km li bakurê rojavayê bajarê kevnar Persepolîsê û nêzîkî Îstahr û Şîrazê li parêzgeha Fars a îroyîn a Îranê ne. Li vir gorên çar Padîşahên Farisî hene, di nav wan de gora Atûsa û her weha nivîsên kevirî yên di zinaran de hatine kolandin.

Artemisia, şahbanûya ku deryayan derbas kir

Artemisia I yekem admiralê Împeratoriya Farisî bû ku di sala 400 berî zayînê de jiyaye. Ew bi Şerê Salamisê yê ku di tengava Selamîsê de pêk hat, ku di şerên Faris û Yewnanan de cîhekî girîng girt û yek ji xalên zivirandinê tê hesibandin, şahbanûya Halicarnassus (niha Bodrum) Artemîsya ya bi eslê xwe Yewnanî ye. di serdema mêrê wê, şah Xaçeryaşayê Yekem de, di dema şerê Salamisê yê li dijî Yewnanan de, fermandariya hêzên deryayî yên Farisan kir û bi wî awayî qanûnên ku li ser jinan hatibûn ferzkirin şikand. Artemîsyayê pêşbînî kiribû ku şerê Selamîsê di navbera Pers û Yewnanan de ji ber hêza Yewnanan bi xêra Persan bi dawî nebe, lê Farisan guh nedan şîretên wî û pêşengiya artêşê kirin. Artemisia di navbera hêzên Yewnaniya kevnar û keştiyên hevalbendên wê yên faris de hat girtin, bi taktîka xwe ya li dijî Yewnaniyan şer bi ser ket. Dîroknasê Yewnanî Herodot, pesnê Artemisia da û diyar kir ku keştiyên wê di fîloya farisî de di warê fermandariyê de di nav herî baş de ne. Peykerê Artemîsyayê ku di heman demê de mijara mîtolojiya Yewnanan e, li qeraxa Egeyê ye ku li Tirkiyeyê bi navê Bodrum tê zanîn.

Şahbanûya ku tabûyan hilweşand

Li gorî lêkolînan di serdema Partan û Aşkan de mafê jinberdanê hebû, lê qanûnên serdemê yên ku jinan di paşerojê de dixist, di malê de digirt û kurtajê qedexe dikir li ser jinan serdest bû. Di dema şer de şahbanû li qesrê ma û jinên din leşkeriyê kirin. Aşkan ne wek mîrektiya Axemeniyan bû. Ji ber ku nehiştin jin di nava rêveberiyê de cih bigirin. Lêbelê, Keybanû Moza, diya Kral Phratis V, ev tabû şikand. Mînaka zelal a destwerdana jinan di kar û barên welat de ye.

Împaratoriya Selûkiyan û rewşa jinê

Rewşa jinan di Împaratoriya Selûkiyan de mîna ya jinên du împaratoriyên paşerojê bû. Li gorî dîroknas û nivîskaran, her çiqas xanedana Selûkîyan demeke dirêj dom kiribe jî, lê kêm çavkanî û belge hene ku behsa rewşa jinê dikin. Împaratoriya Seleûkîdan, împaratoriya Helenîstîk a ku ji aliyê Seleukos I, yek ji generalên Îskender ve, bi perçebûna Împeratoriya Makedonî piştî mirina Îskender, b.z. 2-3. Ew bi sedsalan li herêma Rojavayê Asyayê desthilatdar bû.

Textê Sasaniyan radestî Borandaxtê kirin

II. Herdu keçên Kisra, Borandaxt û Azermidaxt jî di Sasaniyan de mîrektîya xwe kirine. Borandaxt keça Meryema keça Qeyser e û ji serdema yekem 529-631 û serdema duyemîn 631-632 de desthilatdariya Împeratoriya Sasaniyan girtiye destê xwe. Bi jîr û edaleta xwe dihat naskirin. Borandaxt, pismamê Şehrbaraz, III. Piştî Erdeşîr derket ser text. Taxt teslîmî Borandaxtê hat kirin, dema ku di Sasaniyan de zilamek tunebû ku text bigirta. Borandaxt bi peymana bi Împaratoriya Bîzansê re hewl da ku aştiyê li Farisan saz bike. Di dema desthilatdariya wî de, dadmendî pêk hat û wî ji nûvekirina binesaziyê, kêmkirina bac û derxistina diravek nû ku wêneyê wî li ser wê ye xebitî. Lê belê hewldanên Borandaxt ji bo vegerandina desthilatdariya navendî ya textê Sasaniyan ji ber şerê navxweyî têk çû.

Jin zêdetir çalak û bi bandor bûn

Li gorî dîroknasan, şahbanûya 32. a împaratoriyên farisan Azermidaxt, xwişka şahbanûya Borandaxt e. Wê di sala 631ê de tenê şeş ​​mehan li Împaratoriya Sasaniyan hukum kir. Mîrê Xorasanê Rustem Îbnî Hormuz dixwaze pê re bizewice, lê Azermîdaxt ku vê pêşniyarê qebûl nake, ji aliyê Rustem Îbnî Hormuz ve tê kuştin. Kuştina Azermidaxt krîza desthilatdariyê li Îranê kûrtir dike. Cihên xebata giştî ya jinan tenê bi çêkirina seramîk û xalîçeyan dihate naskirin, lê di dawiya serdema Sasaniyan de jin çalaktir û bibandortir bûn. Li hember îslamîbûna welatên farisan zêdetir beşdarî parastina şaristanî û mîrata olî û çandî ya împaratoriyê bûn.

Berdewam dike...