ئێزدی و فەرمان و بەرخۆدان
بە درێژایی ١١ ساڵ خەباتی بەردەوام، ژنانی ئێزدی ڕۆڵی سەرەکییان لە ڕێنێسانسی شنگالدا بینی، ئەوان لە دڵی چالاکییەکەدا بوون، بە ئیرادەیەکی بێوچان پێشەنگی هێڵی پێشەوەیان دەکرد، بوونیان نەک هەر هێمای بوو، بەڵکو لە گۆڕەپانە جۆراوجۆرەکانی بەرخۆداندا کاریگەر بوون.

ناوەندی هەواڵ
ئێزدییەکان پێیانوایە نهێنی دروستکردن لە سادەترین شتەکاندایە، گەردوون نزیکە، پێکهاتەی هێلکەش بەسە بۆ تێگەیشتن لە ڕاستیەکەی، توێکڵەکە هێمای ئاسمانە، سپییەکە نوێنەرایەتی بەرگەهەوا دەکات، زەردێنەکەش نوێنەرایەتی زەوی دەکات، لە ڕێگەی ئەم پێکهاتە سێ یەکە، چەمکی هاوسەنگی گەردوونی ئاشکرا دەبێت، کە وەک کلیلی تێگەیشتن لە سەرچاوە و واتای بوون دەیبینن.
هەموو ئایین و باوەێک فەلسەفەیەکی هەیە و هەموو باوەڕێک لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتیکردندا گەشە دەکات، ئەو ئایدۆلۆژیا یان فەلسەفەی ژیان کە کۆمەڵگەیەک وەک باوەڕێک وەریدەگرێت، بە تێپەڕبوونی کات لە ڕێگەی ڕێوڕەسمی ئایینیەوە بە زیندووی دەمێنێتەوە، باوەڕی ئێزدی لە پێناو پاراستنی شوناسی کۆمەڵایەتی خۆیدا هەوڵ دەدات لە ڕێگەی ڕێوڕەسمە ئایینیەکانیەوە درێژە بە بوونی خۆی بدات، کە لە دروستکردنی گەردوونەوە دەست پێدەکات و باس لە سووڕی کات دەکات، گرینگترین لایەنی باوەڕی ئێزدی، پێشوازیی بە جۆش و خرۆشی هەموو دروستکراوەکانی گەردوون و بە جەژن لە قەڵەمدانی، ئاهەنگ دەگێڕێت بۆ هەموو قۆناغەکانی دروستکردنی گەردوون و جیهان، پیرۆزکردنیان وەک جەژن، هەر لەبەر ئەم هۆکارەش لە باوەڕی ئێزدیدا جەژن زۆرە.
بەپێی باوەڕی ئێزدییەکان، مانگی نیسان سەرەتای سووڕی کات و سەرەتای ساڵی نوێیە، پێدەچێت جیهان لەم مانگەدا لە ماوەی حەوت ڕۆژدا دروست بووە، پرۆسەی دروستکردن بە زیندووبوونەوەی توخمە سروشتییەکان دەستیپێکرد، دواتر سەرهەڵدانی خانە ئاژەڵییەکان و بە دەرکەوتنی مرۆڤ لەسەر زەوی کۆتایی هات، ئێزدییەکان گۆڕینی وزەی گەردوونی بۆ ماددە و دواتر بلوریکردنی ئەم ماددەیە بۆ دروستکردنی ژیان، بە ڕووداوێکی پیرۆز و موعجیزەیەکی گەردوونی دەزانن کە سەرەتای بوون بەرجەستە دەکات.
"گەردوون زۆر لە ئێوەوە نزیکە"
ئێزدییەکان پێیان وایە کە گەردوون بە تەقینەوەیەکی گەورە دروست بووە، زۆرێک لە پیاوە دانا و گەورەکان بچووکترین تەنۆلکە بە "ئەتۆم" دەزانن، واتە هەر شتێک بەقەد ئەتۆم بچووک بێت ئەوا ئەتۆمە، لە یەکەم چوارشەممەی سەری ساڵدا ئێزدییەکان هێلکە دەشکێنن دوای ئەوەی بەیاکیان دەکێشن، شکاندنی هێلکەکان هێمای تەقینەوە گەورەکەیە کە بووە هۆی دروستبوونی گەردوون و هێمای دروستکردنی جیهانە، کاتێک توێکڵی ڕەق و ئەستووری هێلکەکە دەشکێت، چینێکی تەنک و ڕوون دەردەکەوێت، ئێزیدییەکان ئەم تەنۆلکەیە بە "ئازون" ناودەبەن، کە بە واتای چینی ئۆزۆنیش دێت، لەم مێتافۆرەدا شکاندنی هێلکە هێمای دروستکردنی گەردوون لە ڕوانگەیەکی فەلسەفیەوە، ئێزدییەکان وتیان: زۆر بە دوای دروستبوون و ڕاستی گەردووندا مەگەڕێ، گەردوون زۆر لە ئێوەوە نزیکە، بۆ تێگەیشتن لەم ڕاستییە بەسە لە پێکهاتەی هێلکە تێبگەین.
یەکێتی دژبەرەکان و بناغەی ڕاستەقینە
بە پێی بیروباوەڕی ئێزدیەکان، دونیا لە یەکێتی دژبەرەکان دەرکەوت: چاکە و خراپە، تاریکی و ڕووناکی، بەرز و کورت، سارد و گەرما، تەنانەت لە بنەچەی ئەم باوەڕەشدا هاوسەنگی لە نێوان ئەم دژبەرانەدا هەیە، خوێنی سوور و سپی پێکەوە هێمای ژیانن و ئەم یەکێتیەش بە پەتی سوور و سپییەکان کە پێیان دەوترێت "باسامبار" هێمای بۆ دەکرێت، ئەم باوەڕە بە یەکگرتوویی دژبەرەکان ڕەهەندێکی چەندایەتی بە باوەڕی ئێزدی دەبەخشێت، چونکە سروشتی گەردوون بە یەکگرتنی دژبەرەکان لە قاڵب دەدرێت، بۆیە ئێزدییەکان سەرچاوەی گەردوون و جیهان وەک سەرچاوەی سەرەکی ڕاستی دەزانن، هەروەها ئەمەش ڕەگ و ڕیشەی قووڵی ئەم باوەڕە دەردەخات، لە دەقە پیرۆزەکانی ئێزدیدا پرۆسەی دروستبوونی گەردوون و توانەوەی سەهۆڵ و جیابوونەوەی ئاو لە زەوی هەنگاو بە هەنگاو باس دەکرێت، بۆ نموونە دەقێک وتی: ئەی خۆر کە لە لالیش هەڵهاتیت، هەموو زیندەوەران گەشەیان کرد و هەموو شتێک لەسەر ڕووی زەوی گەشەی کرد
کۆمەڵگەی ئێزدی و گەشتی مێژوویی لە سایەی فەرمانەکاندا
کۆمەڵگەی ئێزدی بە درێژایی مێژوو ڕووبەڕووی زنجیرەیەک جینۆساید و دەربەدەری و کۆمەڵکوژی بووەتەوە، تەنها لە شاخ و دەشتەکانی شنگال ٣٦ فەرمان جێبەجێ کرا، لە سەرانسەری ناوچەیەکی جوگرافیای فراوان کە لە شاری کرماشان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە تا هێڵی مەڕعەش-دەرسیم و تا شاخی گوڵمێرگ، کۆمەڵکوژییەکی زۆر لە دژی ئەوان ئەنجامدرا، لە ئەنجامی ئەو هێرشانەدا ملیۆنان ئێزدی وازیان لە باوەڕەکەیان هێنا و هەزاران کەس کوژران و زۆرێکیان ناچار بوون پەنا بۆ شاخی شنگال ببەن، بەڵام تەنانەت دوای ئەوەی لە شنگال نیشتەجێ بوون، گەمارۆدان و کۆمەڵکوژییەکان بەردەوام بوون، تەنها لە شنگال تا ئەمڕۆ ٣٦ فەرمان جێبەجێ کراون، دوایینیان فەرمانی ٧٤ بوو کە دڕندەترین و خوێناویترینیان بوو کە داعش لە ساڵی ٢٠١٤ ئەنجامیدا.
ئێزدیزم و برینە قووڵەکانی ٧٤ فەرمان
لە باوەڕی ئێزدییەکاندا، خوداوەندی خۆر "شی" بەرەکەت بە خۆری زەوی دەبەخشێت و ژیان دەپارێزێت، دروستکراوێکی پیرۆزە، هەموو مرۆڤێک لە ڕاستیدا لە سەرەتای بوونییەوە بەشێکە لە ئێزدیزم لەدایکبوونی، چونکە ئێزدیزم فەلسەفەیەکی ژیانە کە هاوئاهەنگی لەگەڵ ناوەکی بوون و شێوازی سروشتدایە، سروشت دەناسێت و ڕۆحی خۆی دەناسێت و لە سروشتەوە فێر دەبێت کە سەرچاوەی زانینی ژیانە، بەدرێژایی تەمەنەکان فەرمان لەسەر ئەم خاکە دووبارە بووەتەوە و گەورەترین زیانی بە ئێزدیزم و ناوەکییەکەی گەیاندووە، کۆمەڵگەی ئێزدی بە تێپەڕبوونی کات ئەم فەلسەفەی ژیانی بڵاوکردۆتەوە، لەگەڵ هەر فەرمانێکدا بەشێک لە خۆی لەدەست دەدات، ئەم پارچە پارچەبوونە تا فەرمانی ٧٤ بەردەوام بوو.
بە قووڵی بیر لەو فەرمانانە بکەنەوە کە بۆ چەندین سەدە دووبارە دەکرانەوە، ئامرازەکانی ژیانیان لێ دزین، لە ساڵی ٢٠١٤ بە هێرشی دڕندانەی داعش و فەرمانی ٧٤، برینە ساڕێژنەبووەکان بە برینێکی گەورەترەوە کرانەوە، ئەمجارە گەلی ئێزدی نەک هەر مەترسی لەدەستدانی گیانی خۆیان، بەڵکو مەترسی لەدەستدانی ناسنامە و باوەڕ و یادەوەری مێژوویی و داهاتوویان بەرەوڕوو بووەوە.
بەم خیانەتە ئاشکرایە و کاردانەوەی ئاوارەبوون، گەلی ئێزدی زیاتر و زیاتر لە فەلسەفە و ناوەکی ژیانیان دوورکەوتەوە، دوای فەرمانەکە بەزەحمەت توانیان لە باوەشی شاخی شنگالدا هەناسەیەکی ئارام هەڵمژن، ساتێک هات کە وا دیار بوو هەموو شتێک کۆتایی هاتووە،هەر لەو ساتەدا گەریلاکانی پەکەکە پەلەیان کرد بۆ یارمەتیدانی ئێزدییەکان، لە سایەی گەریلاکان کۆمەڵگەی ئێزدی کە لە گەرمای گەرمی هاویندا بەسەر کوێستان و شاخەکاندا بڵاوبوونەتەوە ڕزگاریان بوو، لەو ڕۆژەدا گەلی ئێزدی هەناسەی خۆیان وەرگرتەوە- هەناسەی بەرخۆدان و هیوا.
فەرمانی خیانەت... برینە لەبیرنەکراوەکان
پێش فەرمانەکە ژمارەی دانیشتوانی شنگال نزیکەی ٣٦٠ هەزار کەس بووە، ئێزدییەکان بەرەو شاخەکانی شنگال هەڵاتن و لە سایەی خەباتکەرانی پەکەکە ڕزگاریان بوو، ئەوانەی گەیشتنە شاخەکان ڕزگاریان بوو، ئەوانەی مابوونەوە لەلایەن داعشەوە کوژران یان ڕفێندران، پێش فەرمانەکە ١٢ هەزار پێشمەرگەی پارتی دیموکراتی کوردستان، بەرپرسی بەرگریکردن لە شنگال و نزیکەی ٧ هەزار ئەندامی هێزە ئاسایشییەکانی عێراق شنگالیان ڕادەستی داعش کرد، بەبێ ئەوەی یەک تەقەیان لێبکەن ئەمەش وایکرد ئێزدیەکان بێ بەرگری و بێدەسەڵات و بێ بەرگری بمێننەوە.
تا ئێستا زیاتر لە ٩٠ گۆڕ دەستنیشانکراون، سەدان گۆڕیش هەن، داعش ١٠ هەزار ئێزدی ڕفاند کە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون، هەرچەندە داتاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ژمارەکە ٧ هەزار کەس بووە، بەڵام بەهۆی نەکردنەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ و نەبوونی بەڵگەنامەی ورد، ژمارەی ڕاستەقینەکە نادیارە.
پێکهاتەی ئێزدی ئەم هەڵوێستەی پێشمەرگەی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێرانی بە خیانەت زانی. ئەم هەڵوێستە لەگەڵ هێرشە دڕندەکانی داعش، شۆکێکی قوڵی لەناو کۆمەڵگەی ئێزیدیدا بەجێهێشت. ئەم ئازارە تەنها لە ساڵی ٢٠١٤دا سنووردار نەبوو، بەڵکو تا ئەمڕۆش وەک برینێکی ساڕێژنەکراو ماوەتەوە.
ئاگری بەرخۆدان لە شاخی شنگال: هێڵی بەرگری گەریلا
گەریلاکانی خەبات بۆ ئازادی دەکەن، وەک ١٢ شوڕشگێڕی دەروێش عەفدی، هێڵی بەرگرییان لە شاخی شنگال پێکهێنا، بوونە قەڵغانێک بۆ پاراستنی گەل، ئەو گەریلایانەی بە توندی بەرەنگاری داعش بوون، تەنیا شەڕیان نەکرد، بەڵکو کۆریدۆر و دەرگای هیوا و ژیانیان بۆ کۆمەڵگەی ئێزدی کردەوە، لە سایەی ئەمەوە سیناریۆی جینۆساید بۆ تەواوی کۆمەڵگەی ئێزدی ئامادەکرا و پلانی لەناوبردنی شنگال پووچەڵ بووەوە، بە کردنەوەی ڕێڕەوی مرۆیی هەزاران ئێزدی ڕزگاریان بوو، کۆمەڵگەی ئێزدیش سەرەڕای ئازار و مەینەتییە گەورەکان، بوونی خۆی پاراست، بەڵام سەرکەوتنی ئەم قۆناغە مێژووییە بەهۆی قوربانیدان و ئیرادەی گەریلاکانەوە بوو.
بەم هەموو هێرشانە شاخی شنگال نەک هەر پەناگەیەک بۆ کۆمەڵگەی ئێزدیەکان، بەڵکو بووەتە پەناگەیەکی ئارام و سەرچاوەیەکی پاراستنی گەورە، گەنجانی ئێزدی لە مەیدانی بەرگریکردن لە خۆیان، لە چەتری یەکینەکانی بەرخۆدانی شنگال (یەبەشە) یەکگرتوو بوون، هەروەها ڕۆڵی ژنان لەم هێڵی بەرخۆدانەدا خاڵی وەرچەرخانێکی مێژوویی بەخۆیەوە بینی، لە کاتی هێرشەکانی داعشدا ژنان ئەوانە بوون کە زۆرترین زیانیان بەر کەوت و ڕووبەڕووی ئازاری سەخت بوون، لەگەڵ ئازارەکانیان پەلەیان کرد بۆ بەرەکانی پێشەوەی شەڕ و بە بوێری و ئیرادە و خۆڕاگرییەکی زۆرەوە شەڕی داعشیان دەکرد، تا زیاتر شەڕیان دەکرد، بەهێزتر دەبوون و ئیرادە و متمانەیان بەخۆیان زیاتر بوو.
ژنانی ئێزدی خۆیان ڕێکخست بۆ ناو یەکینەکانی ژنانی شەنگال (یەژەشە)، لە سایەی ئەو مەشق و خولە پەروەردەییەی ئایدۆلۆژی و سەربازییانەی لە گەریلا وەریانگرت، نەک هەر گەریلا بەڵکو پێشەنگ بوون لە کۆمەڵگەکەیاندا، بوونە یەکەم هێزی بەرگری سەرجەم ژنان لە عێراقدا، ئەمڕۆ بە خۆڕاگری و ئیرادەیان لە شنگال، بەردەوامن لە ئیلهامبەخشین بە کۆمەڵگەی ئێزدی و هەموو ژنانی جیهان لەسەر ڕێگای بەرخۆدان، ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان سەبارەت بە خەباتی ژنانی ئێزدی وتی: ژنانی ئێزدی پێشەنگی سەرەکین لەم خەباتەدا، سەرەڕای توندترین هێرشەکان، هەرگیز خۆیان بەدەستەوە نەداوە، بە خۆڕاگرییان لە شنگال، هیوای ژیانێکی پڕ لە کەرامەت بۆ خۆیان و بۆ گەلانی دیکەیان زیندوو کردووەتەوە.
ژنانی ئێزدی بە چەقبەستوویی خۆیان ١١ ساڵە پێشەنگ بوون لە ڕێنێسانسی شنگالدا، ئەوان لە گۆڕەپانەکانی بەرخۆداندا پێشەنگایەتی خەباتیان کردووە، لە ڕێکخستنی لایەنە جۆراوجۆرەکانی ژیاندا قوربانییەکی گەورەیان داوە و بە چەقبەستوویی لە دژی هەڵاواردنی ڕەگەزی لە کۆمەڵگەدا شەڕیان کردووە و پشتیان بە زانست وەک بناغەیەک بەستووە، پێشکەوتنی بەرچاویان لە بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی لە شنگال بەدەستهێناوە.
لە ماوەی ئەم خەباتە ١١ ساڵەدا، هەزاران ژن و پیاو و منداڵی ئێزدی لەلایەن هێزەکانی سوریای دیموکرات و یەپەگە و یەپەژە ڕزگارکران.
بە جینۆساید ناساندن و خەباتی گەلی ئێزدی
وڵاتانی جیهان بەردەوامن لە پێداگری لەسەر دانپێدانان بەو جینۆسایدەی کە دژی ئێزدییەکان ئەنجامدراوە، زۆرێک لە وڵاتان بەردەوامن لە پەیڕەوکردنی سیاسەتی بێدەنگی و بێکردەوەیی، بۆ ئەوەی هاوکارییەکانیان لەگەڵ داعش ئاشکرا نەکەنم ئەم نکۆڵیکردن و بێدەنگییە هەوڵەکانی ئێزدییەکان ئاڵۆز دەکات و ڕێگری لە گەیشتن بە دادپەروەری دەکات، لە ئەنجامی ئەو خەباتە ماندوونەناسانەی ئێزدییەکان و کوردەکان بەڕێوەیان برد و لە ئەنجامی فشاری کۆمەڵگە و هەوڵی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، ١٨ وڵات بە فەرمی دانی بە کۆمەڵکوژیەکەدا نا، بەڵام عێراق کە ئەم تاوانانە تێیدا ئەنجام دراوە، هێشتا دان بەو جینۆسایدەدا نەناوە کە دژی ئێزدییەکان ئەنجام دراوە، بەڵکو سیاسەتی نکۆڵی هەڵبژاردووە، ئەمەش پێشێلکردنی سیستەمی دیموکراتی ڕەسەن و سەربەخۆیە.
لە لایەکی دیکەوە لە ڕۆژانی هێرشی داعش بۆ سەر شنگال، سیاسەتی پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ کشانەوە و وازهێنان لە ناوچەکە توڕەیی و کاردانەوەی توندی کۆمەڵگەی ئێزدی لێکەوتەوە، ئەم وەڵامە کۆمەڵایەتییە فشارێکی بەرچاوی خستە سەر پارتی دیموکراتی کوردستانی ئێران و لە ئەنجامی ئەو فشارە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان ناچار بوو ٣ی ئاب بە "ڕۆژی جینۆسایدی ئێزدییەکان" بناسێنێت.
ڕزگارکردنی شنگال و زیندووکردنەوەی کۆمەڵگەی ئێزدی
ڕێبەری گەلی کوەرد عەبدوڵا ئۆجالان وتی: ئێزدیزم زیاترە لە تەنها بیروباوەڕ و نەریتێک، لەسەر بنەمای ژیانی ئاشتیانە لەگەڵ سروشتدا دامەزراوە، لەبەر ئەوەی دەسەڵاتە ستەمکارەکان هەمیشە وەک هەڕەشەیەک سەیری ئێزدیان کردووە، تا ئەمڕۆش شوێنەواری ژیانێکی یەکسان و ئازادیان بەجێهێشتووە، کاتێک ڕووبەڕووی نادادپەروەری و گۆشەگیرییەکی توند بوونەتەوە، پاشەکشەیان نەکردووە و نە خۆیان بەدەستەوە داوە، بە توندی دەستیان بە شاخەکانی کوردستانەوە گرت و باوەڕی خۆیان بە مێژوو و ئازادی لە باوەش گرت، ئەم دەسەڵاتانە هەوڵی قەدەغەکردنی زمان و ئایینەکەیان دا، بەڵام کولتوورەکەیان پاراست و پارێزگارییان لێکرد کاتێک وێرانکاری بەسەریاندا سەپێندرا، خۆیان لە خۆڵەمێشەکە ئاوەدانکردەوە.
لە سایەی گەریلاکان کە بۆ ئازادی خەبات دەکەن، گەریلاکانی یەپەگە و یەپەژە و یەکینەکانی لاوانی ئێزیدی (یە.وە) پاڵپشتی دایکانی ئێزیدی، کۆمەڵگەی ئێزیدی لە ساڵی ٢٠١٥دا شەڕێکی درێژخایەنیان لە دژی داعش لە ناوەندی شاری شنگال ئەنجامدا، دوای ئەم بەرخۆدانە بێوچانە شنگال بە تەواوی بوو لە دەستی داعش ڕزگار کرا.
ڕزگارکردنی شنگال وایکرد کۆمەڵگەی ئێزدی خۆیان ڕێکبخەنەوە بۆ سیستەمێکی دیموکراتی سەربەخۆ، کۆتایی بە مێژوویەکی پڕ لە ئازاری دیکتاتۆرییەکان هێنا، گەلی ئێزدی چیتر خۆیان لە بەرگریکردن لە بوونی خۆیاندا سنووردار نەکرد، بەڵکو لەسەر بنەمای کۆمەڵایەتی و بەرگریی خۆیان بونیادنا، مۆدێلێکیان پێشکەش بە گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کرد کە لەسەر بنەمای چارەسەرەکان بونیاد بنێن، سیستەمی سەربەخۆی شنگال کە بە پێشەنگایەتی ژنان گەشە دەکات، لەلایەن ژنانەوە پێکهێنراوە، ئەمڕۆ پێکهاتەی ئێزدی ئەو فەرمانانەی کە بە درێژایی مێژوو خراوەتە سەر ئەو فەرمانانە، شەرمەزار دەکەن و دەتوانن لێپرسینەوە لەگەڵ ئەو فەرمانانه بکەن کە لە قاڵبیان داوە و جێبە جێیان کردووە، لە ڕێگەی هەڵوێست و پێداگری لەسەر باوەڕ و ناسنامە و ناسیۆنالیزمەوە مانەوەی خۆی بەدەستهێناوە.
قسەکانی ڕێبەری گەکی کورد عەبدوڵا ئۆجالان کە وتی: گەلی ئێزدی تەنیا نییە، بە ئەو ٧٣ فەرمانەدا ئازارێکی زۆریان چەشتووە، بەڵام بە بەرخۆدان گەیشتوونەتە ئەم خاڵە، لەگەڵ پڕۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی کە پەرەی پێدەدەین، ئیتر فەرمان نامێنێت، کۆتایی فەرمانەکان هاتووە، بوونیان لەم هەرێمەدا شەرەفێکە بۆ هەموو ئەوانەی بەدوای ئاشتی و برایەتیدا دەگەڕێن، ئەوان نیشان دەدەن کە گەلی ئێزدی ژیانێکی نوێیان لەسەر بنەمای مۆدێلی نەتەوەیەکی دیموکراتی بونیاد ناوە.
پێکهاتەی ئێزدی کە ئەمڕۆ بەشێکە لە مۆدێلی کۆمەڵایەتی دیموکراتی و ژینگەپارێزی و ڕزگاریخوازی ژنان، لەبەرامبەر تاریکی فەرمانەکاندا ڕووناکی خۆی دروستکردووە.
زۆربەی ئێزدییەکان لە ڕووی جوگرافییەوە لە شاخی شنگال و لە ناوچەی شێخان و لالشی هەرێمی کوردستان و لە زۆرێک لە شار و گوندەکانی باکووری کوردستان دەژین، هەروەها لە ڕۆژئاوا، لە دەسەڵاتی خۆبەڕێوبەری، ئێزدیان لە سەر بنەمای باوەڕ و شوناسە کە یان کیانێکی کۆمەڵایەتی ناوازە یان دامەزراندووە.