ناوەندی هەواڵ

 

توێژینەوەیەکی نوێ دەریخستووە کە زیاتر لە نیوەی دەریاچە و کۆگا گەورەکانی جیهان لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکانەوە بچووکبوونەتەوە، بەتایبەتی بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، ئەمەش نیگەرانییەکان لەبارەی ئاو بۆ کشتوکاڵ و کارەبا و بەکارهێنانی مرۆڤ چڕترکردووەتەوە.

 

تیمێکی توێژەرانی نێودەوڵەتی ڕۆژی پێنجشەممە ڕاپۆرتیان دا کە هەندێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی ئاوی شیرینی جیهان لە دەریای خەزەرەوە لە نێوان ئەوروپا و ئاسیا تا دەریاچەی تیتیکاکا لە ئەمریکای باشوور بڕی ئاویان لەدەستداوە بە ڕێژەیەکی کەڵەکەبووی نزیکەی ٢٢ گیگاتۆن لە ساڵێکدا بۆ ماوەی نزیکەی سێ دەیە.

 

لێکۆڵینەوەکە لە گۆڤاری "ساینس"دا بڵاوکراوەتەوە، دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی نا هاوسەنگ و نا جێگیری مرۆڤ تاڤگەکان وشک دەکاتەوە، وەک دەریای ئارال لە ئاسیای ناوەڕاست و دەریای مردوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هاوکات تاڤگەکانی ئەفغانستان و میسر و مەنگۆلیا بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما زیانیان بەرکەوتووە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی لەدەستدانی ئاو بۆ بەرگەهەوا.

 

دەریاچە و بەنداوە سروشتییەکان نزیکەی لەسەدا ٨٧ی ئاوی شیرینی زەوی هەڵدەگرن، هەرچەندە تەنها ٪ ٣ی ڕووی هەسارەکە دەگرێتەوە، ڕاپۆرتەکە لەسەر بنەمای داتاکانی وێنەی مانگی دەستکرد بووە کە لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢ بۆ ٢٠٢٠ کۆکراونەتەوە.

 

فانگفانگ یاو، زانای ئاوناسی ڕووکار لە زانکۆی ڤێرجینیا کە سەرکردایەتی توێژینەوەکە دەکات، دەڵێت ٪٥٦ی دابەزینی دەریاچە سروشتییەکان بەهۆی گەرمبوونی کەشوهەوا و بەکارهێنانی مرۆڤەوە بووە.

 

زانایانی کەشوهەوا بەگشتی پێیان وایە کە ناوچە وشکەکانی جیهان لە ژێر گۆڕانی کەشوهەوادا وشکتر دەبن، ناوچە تەڕەکانیش تەڕتر دەبن، بەڵام توێژینەوەکە دەریخستووە کە تەنانەت لە ناوچە شێدارەکانیشدا ئاوێکی بەرچاو لەدەست دەدات.

 

زانایان بە بەکارهێنانی پێوانەکردنی مانگی دەستکرد کە لەگەڵ مۆدێلی کەشوهەوا و هایدرۆلۆجی تێکەڵکرابوون، نزیکەی ٢٠٠٠ دەریاچەی گەورەیان هەڵسەنگاند، بۆیان دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی نا هاوسەنگی لە مرۆڤ، گۆڕانکاری لە بارانبارین و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما ئاستی دەریاچەکانی لە جیهاندا دابەزیووە، ٪ ٥٣ی دەریاچەکان لە ساڵی ١٩٩٢ تا ٢٠٢٠ دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە.

 

ئیسپانیا لەم دواییانەدا ڕایگەیاند کە کۆگاکانی ناوچەی باکووری ڕۆژهەڵاتی کەتەلۆنیا دوای چەند مانگێک لە وشکەساڵی نزیکەی ٪    ٢٦ ئاویان تێدایە، بە بەراورد بەو ژمارەیە لە ساڵی ٢٠٢٢دا بە ڕێژەی ٪ ٥٨ ئاوی تێدابووە.

 

لە ئیتاڵیا لەم دواییانەدا ئاستی ئاوی نائاسایی نزم بۆ دەریاچەی گاردا تۆمارکراوە بە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ٢٠٢٢، ئاستی ئاوەکە بە بەراورد بە ساڵی پێشوو بە ڕێژەی ٪ ٥٠ کەمتر بووە.

 

زانایان لە مێژە دەڵێن پێویستە ڕێگری لە گەرمبوونی جیهان بکرێت لە دەرەوەی پلەی گەرمی ١.٥ پلەی سەدی بۆ ئەوەی لە کارەساتبارترین دەرئەنجامەکانی گۆڕانی کەشوهەوا دوور بکەونەوە.