ڕەجا خەیرات

 

مەغریب- چالاکوانان و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤی مەغریبی داوای لابردنی ماددەی ٢٠ لە یاسای خێزان دەکەن، کە دەسەڵاتی هەڵبژێردراوی بە دادوەری دادگای خێزان دەدات بۆ پەسەندکردنی هاوسەرگیری منداڵانی خوار تەمەنی ١٨ ساڵ، بە پشتبەستن بە هەڵسەنگاندنیان بۆ بەرژەوەندییەکانی کچەکە، دوای ڕاوێژکردن لەگەڵ سەرپەرشتیارانی کچەکە و بەکارهێنانی شارەزایی پزیشکی و لێکۆڵینەوەیەکی کۆمەڵایەتی.

 

زۆرێک لە خێزانەکان پەنا دەبەنە بەر هاوسەرگیری کچە کەم تەمەنەکانیان بەبێ ڕێکەوتنی هاوسەرگیری ڕەسمی ئەگەر مۆڵەتی هاوسەرگیرییان بەدەست نەهێنابێت، بەو تێگەیشتنەی کە ڕێکەوتنەکە تۆمار دەکرێت کاتێک کچەکە دەگاتە تەمەنی ١٨ ساڵ، بەڵام زۆرێک لە ژنان خۆیان دەبیننەوە کە لەگەڵ منداڵدا جیابوونەتەوە بەبێ ئەوەی بتوانن هاوسەرگیرییەکە تۆمار بکەن، بەمەش مافەکانیان و مافی منداڵەکانیان لەدەست دەدەن.

 

زۆرێک لە چالاکوانان و داکۆکیکارانی مافی ژنان پێیان وایە ئەمە دەورەدانێکە بۆ یاسا، هەندێک لە پیاوان بە خوێندنەوەی فاتیحە "بابەتی سەرەتای قورئان" لە نێوان ئەو دوو بنەماڵەدا پەنا بۆ هاوسەرگیری دەبەن، بەڵێن دەدەن کە هاوسەرگیرییەکە بە ڕەسمی تۆمار بکەن کاتێک شتەکان یەکلایی دەبنەوە، هەروەها ئەمە تاکتیکێکە کە ئەو پیاوانە بەکاریدەهێنن کە دەیانەوێت ژنی دووەم ب‌هێنن ئەگەر ژنی یەکەمیان ڕەتیکردەوە مۆڵەتیان پێبدات، بەڵام دۆخەکە ئاڵۆزتر دەبێت کاتێک "ژن"ی داهاتوو منداڵی دەبێت، پاشان هاوژینەکە دەستبەرداری بەڵێنەکەی بێت بۆ تۆمارکردنی هاوسەرگیرییەکە و "ژنەکە" لە پۆستی "دایکێکی تاقانە"دا بەجێبهێڵێت کە بەرپرسیارە لە منداڵان و هیچ داهاتوویەکی ڕوونی نییە.

 

بۆ سەلماندنی هاوسەرگیرییەکە، ژنەکە پەنا دەباتە بەر ڕێکارە یاساییەکان بۆ پشتڕاستکردنەوە و تۆمارکردنی پەیوەندی هاوسەرگیرییەکە بە ڕێکەوتنێکی ڕەسمی، ئەمەش شەڕێکی درێژخایەن و سەختە کە پێویستی بە پێشکەشکردنی بەڵگە و بانگهێشتکردنی ئەو شایەتحاڵانە هەیە کە بەشدارییان لە ئاهەنگی هاوسەرگیری تۆمارنەکراودا کردووە، لە ماددەی ١٦ی یاسای خێزاندا هاتووە کە ڕێکەوتن تاکە ئامرازە بۆ سەلماندنی هاوسەرگیری، بەڵام ڕێگە بە کەیسی تایبەت دەدات ئەگەر بەڵگە و شایەتحاڵ لەبەردەستدا بێت بۆ سەلماندنی بوونی پەیوەندی هاوسەرگیری نێوان هەردوو لایەن.

 

ژن و منداڵی وێران و بێ دایک و باوک

سێ ساڵ لەمەوبەر، سوعاد مەسعود (ناوی خوازراو)، دایکێکی تاقانە و خەڵکی ناوجەرگەی ناوچەی خنیفرە لە ناوەڕاستی مەغریب، گەشتێکی بۆ ئیسپانیا کرد، بۆ ئەوەی لە گوندێکدا کار بکات و شلک دروێنە بکات، سێ منداڵی بەجێهێشتووە: کچێکی ١٥ ساڵان، دوو برای تەمەن هەشت و دوو ساڵ و داپیرە بەساڵاچووەکەیان.

 

سوعاد مەسعود چاوەڕێی ئەوە بوو کە هاوژینەکەی داواکارییەک پێشکەش بکات بۆ بەڵگەنامەکردنی ئەو هاوسەرگیرییە، وەک چۆن بەڵێنی پێدابوو، بەتایبەتی کە هاوسەرگیریەکەیان لەو ماوەیەدا بووە کە مەغریب لە ڕێگەی ماددەی ١٦ی یاسای خێزانەوە، دەرگای بە بەڵگەنامەکردنی ئەو هاوسەرگیریانە کردۆتەوە کە لەلایەن فاتیحاوە ئەنجامدراوە بە مەبەستی تۆمارکردنی منداڵان لە تۆماری باری شارستانی و بتوانن خاوەنی ڕەچەڵەکێک بن کە مافە یاساییەکانیان مسۆگەر بکات، بەڵام هاوژینەکە جێی هێشتووە و دەچێتە شوێنێکی نادیار و ژنێکی بێ دابینکەر و منداڵێکی بێ ڕەچەڵەکی بەجێهێشتووە.

 

خەونەکەی سەقامگیری بوو، بەڵام هاوژینەکەی وازی لێ هێنا و بەجێی هێشت بۆ چارەنووسی خۆی بەبێ بەڵگەنامەکردنی هاوسەرگیرییەکە یان دانپێدانان بە منداڵەکان، هەموو خێزانەکەی نوقم کرد لە ژیانێکی نەهامەتی و بێ هیوایدا، بەتایبەتی کچە گەورەکەی وازی لە خوێندن هێنا بۆ ئەوەی چاودێری دوو براکەی و داپیرەی بکات دوای ئەوەی گەشتی کرد بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییەکان.

 

یاسا نادادپەروەری بەردەوام دەکات

حەسنا بلبنار، چالاکوان و پارێزەری مافی مرۆڤ، ئەندامی سەندیکای پارێزەرانی مەغریب، ڕوونیکردەوە، هاوسەرگیری تۆمارنەکراو "هاوسەرگیری بەبێ بەڵگەنامەی ڕەسمی ئەنجام دەدرێت" وایکردووە زۆرێک لە ژن و منداڵ ببنە قوربانی ئەو یەکێتییانەی کە هەرگیز دانپێدانانی یاسایی ڕەسمییان وەرنەگرتووە، مەغریب پێشتر لە ساڵی ٢٠٠٤ دەرگای بۆ تۆمارکردنی ڕەسمی هاوسەرگیری بۆ ئەو کەسانە کردۆتەوە کە بەهۆی بارودۆخی جیاوازەوە ناتوانن بە ڕەسمی تۆماری بکەن، ماوەی تۆمارکردنی بۆ ماوەی پێنج ساڵی دیکە درێژکردووەتەوە، دواتر بۆ سێیەمجار بۆ ماوەی پێنج ساڵ درێژکراوەتەوە، بەڵام زۆرێک لە هاوسەرگیرییەکان بەبێ تۆمارکردن مانەوە.

 

لە ماددەی ١٦ی یاسای خێزاندا هاتووە کە ڕێکەوتنی هاوسەرگیری بەڵگەنامەی پەسەندکراوە بۆ سەلماندنی هاوسەرگیری، ئەگەر هۆکاری زۆرەملێ ڕێگری لە تۆمارکردنی ڕێکەوتنەکە بکات لەو کاتەدا، دادگا دەتوانێت هەموو ئامرازەکانی تری سەلماندن لەبەرچاو بگرێت لە کاتی گوێگرتن لە داواکاری هاوسەرگیری.

 

حەسنا بلبنار، ئاماژەی بەوەدا، کە ئەم یاسایە لە دادگای خێزانی مەغریب بەردەوام بوو لە جێبەجێکردنی تەنانەت دوای تەواوبوونی ماوەی ناو تۆمارکردن، بەڵام تەنها بەو مەرجەی کە منداڵ لە هاوسەرگیرییەکەدا هەبێت، بەڵام دواتر داواکارییەکانی تۆمارکردن بە پێی ڕێنماییەکانی ئەنجومەنی باڵای دەسەڵاتی دادوەری ڕەتکرانەوە، تەنانەت لەو کەیسانەی کە منداڵایشیان تێدابوو.

 

ڕوونیکردەوە. کە ئەم دۆخە بۆ ساڵانێک بەردەوام بووە تا ساڵی ٢٠٢٣، کاتێک دادگای کاساس وەڵامی دۆسیەیەکی دایەوە کە خراوەتە بەردەمی، دادگا دانی بە بوونی ئۆفەر و قبوڵکردنی ڕەوادا ناوە لەلایەن ژن و هاوژینەوەی لایەنەکانی دۆسیەکە، هەروەها وێنەی ئاهەنگی هاوسەرگیرییەکەی پیشاندرا کە خێزان و کەسوکاریان ئامادەبوون، کە لە ساڵی ٢٠٢١ بەڕێوەچوو، بەڵام کاغەزەکانی کارگێڕی ڕێگرییان لە تۆمارکردنی ڕەسمی هاوسەرگیرییەکە کردبوو، کە ئەمەش وایکرد دادگا بە پشتبەستن بەو بەڵگانەی کە لەلایەن ژن و هاوژینەکەوە پێشکەشکرابوون " کە گەواهی شایەتحاڵەکان و وێنەی مەراسیمەکە" وە داواکاری تۆمارکردن قبوڵ بکات، لەو کاتەوە دادگاکانی خێزان بۆ پاراستنی شکۆمەندی ژنان و مافەکانی منداڵان هاتوون پشت بەم بەڵگانە ببەستن.

 

دانپێدانان بە باوکایەتی بۆ مسۆگەری مافەکانی منداڵان

لە ناوچەی دێمنات لە ڕۆژهەڵاتی ەغریب، ئامینە سالم (ناوی خوازراو) ڕووبەڕووی چارەنووسێکی هاوشێوە بووەوە، دوای ئەوەی گەنجێکی خەڵکی ئەو ناوچەیە پێنج ساڵ لەمەوبەر داوای هاوسەرگیری لێ کرد، ئەوکاتەی کە تەمەنی خوار تەمەنی یاسایی بوو.

 

ئەم هاوسەرگیرییە زۆرەملێیە کە بەهۆی فشاری خێزانییەوە ناچار بوو بیکات، بووە هۆی لەدایکبوونی منداڵێک کە ئێستا تەمەنی پێنج ساڵە، هەروەها کێشەی زۆری بۆ هێنا، دوای ئەوەی هاوژینەکە بەڵێنیدا ڕێکەوتنی هاوسەرگیرییەکەی بەڵگەنامە بکات کاتێک تەمەنی بوو بە هەژدە ساڵ، خۆی بینیەوە کە دایکی منداڵێکە کە نەیتوانی ناوی خۆی تۆمار بکات لە خوێندنگە، چونکە لە تۆماری مەدەنی تۆمار نەبووە، ئەوەی ئازارەکانی قووڵتر کردەوە ئەوە بوو کە هاوژینەکە بە شێوەیەکی نایاسایی کۆچی کردووە بۆ ئیتاڵیا، ئەمەش وایکردووە قورس بێت بابەتی داننان بە باوکایەتی منداڵەکە و بەڵگەنامەکردنی هاوسەرگیرییەکە دوای ئەوە بە کەسێکی دیکە بسپێرێت، بەو پێیەی ئەو کۆچبەرێکی نایاسایی بووە و کاغەزی نیشتەجێبوونی نەبووە.

 

حەسنا بلبنار، ئاماژەی بەوەدا، کە لەم جۆرە کەیسانەدا، هاوژینەکان لە دەرەوەی وڵاتن، بتوانن بچنە کونسوڵخانەی مەغریب بۆ ئەوەی دەسەڵات بە کەسێکی دیکە بدەن کە بە ناوی ئەوانەوە سکاڵای یاسایی لەبەردەم دادگای خێزان تۆمار بکات بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی دانپێدانانی باوکایەتی و تۆمارکردنی هاوسەرگیرییەکە، کە ئەمەش لەسەر ئەو بنەماییە کە ڕووبەڕووی بارودۆخێکی زۆرەملێ دەبنەوە کە ڕێگرییان لێدەکات لە بەشداریکردن، بەڵام ئەگەر کۆچبەرەکە بێ بەڵگەنامە بێت، ئەوا ناتوانن ڕێکارە کارگێڕییەکان تەواو بکەن.

 

ڕوونیشیکردەوە، لە زۆر کەیسی هاوشێوەدا دەبێت هاوژین ڕاگەیاندراوی باوکایەتی بۆ منداڵەکان پێشکەش بکات، بۆ ئەوەی لە تۆماری مەدەنی تۆماریان بکات. ئەگەر بیەوێت هاوسەرگیرییەکەی تۆمار بکات، ئەوا ڕێکەوتنی هاوسەرگیری لە بەرواری تۆمارکردنەوە کارا دەبێت بەبێ کاریگەری پاشەکشە، واتە هاوسەرگیری لە ساتەوەختی نوسینی ڕێکەوتنەکەوە دەست پێدەکات نەک پێشتر.

 

جەختیشی لەوە کردەوە، کە سەلماندنی هاوسەرگیرییەکە پێویستی بە پێشکەشکردنی بەڵگە و هێنانی ئەو شایەتحاڵانە هەیە کە بەشداری ئاهەنگی هاوسەرگیریەکەیان کردووە، تەنانەت لەوانەیە پرسیاریان لێ بکرێت سەبارەت بە مارەیی و بڕەکەی و پشتڕاستکردنەوەی ئۆفەر و قبوڵکردنی لەلایەن هەردوو لایەنەوە، هەروەها شایەتحاڵەکان مەرجێکی بنەڕەتین لە داواکاریی چەسپاندنی هاوسەرگیریدا.

 

هاوسەرگیری پووچەڵ و ژنی بێ ماف

ڕوونیشیکردەوە، بەپێی یاسای خێزان، هەر هاوسەرگیرییەک کە سەرپەرشتیار و شایەتحاڵ ئامادەی نەبێت، بە "گەندەڵی" "زینا" دادەنرێت، بەڵام ئەوانەی پەیوەندییان پێوە هەیە هەوڵدەدەن لە ڕێگەی لێکدانەوەی دادوەرییەوە چارەسەر بدۆزنەوە، بە تایبەتی ماددەی ٤٠٠ی یاسای خێزان، ئەم بابەتە دەرگای گەڕانەوەی بۆ خوێندنگەی فیکری مالیکی کردۆتەوە کە لەسەر بنەمای بوونی شایەتحاڵی هاوسەرگیرییەکە کە لە ڕووی یاساییەوە بەڵگەی لەسەر نەبووە.

 

ئەمەش دەرفەتێکی بۆ ڕێکخستنی زۆرێک لە هاوسەرگیرییەکان ڕەخساند، ئەگەرنا بە ڕەسمی تۆمار نەدەکرا، ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو هاوسەرگیریانەی کە لە ماوەی ئەو ١٥ ساڵەدا ڕوویانداوە کە مەغریب دەرگای بۆ ئەو کەسانە کردەوە کە ناتوانن هاوسەرگیرییەکانیان تۆمار بکەن، بەبێ هیچ بەربەستێک لەلایەن دادگاکانەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، بەڵام ئەو هاوسەرگیریانەی کە دواتر ڕوویانداوە ڕووبەڕووی پرس دەبنەوە، چونکە ماوەی ناو تۆمارکردنەکە تەواو بووە، ئەمەش پرسی زۆر دەخاتە ڕوو.

 

جەختی لەسەر پێویستی پاراستنی ژنان لە هاوسەرگیری تۆمارنەکراو کردەوە، بەتایبەتی بۆ کچانی خوار تەمەنی یاسایی، کە ئەمە دەیانخاتە ناو خولگەیەکی پرسی بێشومارەوە، بەتایبەتی کاتێک منداڵان بەشدارن.