شنیار بایز

 

سلێمانی- لە مێژووی کۆماری عێراقدا پێنج دەستوور داڕێژراون، کە لە ساڵەکانی ١٩٥٨، ١٩٦٤، ١٩٦٨، ١٩٧٠ داڕێژراون، کۆتا دەستووریش کە تا ئێستا کاری پێدەکرێت، لە ساڵی ٢٠٠٥دا دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لەلایەن گەلانی عێراقەوە لە گشت پرسێکدا بڕیاری لەسەر درا و چەسپێنرا.

 

لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و لە ساڵی ١٩٩٠ پڕۆژە یاسایەک بۆ دەستوور ئامادەکرا کە خۆی لە ١٧٩ ماددە دەبینییەوە، بەڵام ئەم پڕۆژەیە کاری پێنەکرا، دەستووری عێراقی فیدڕاڵی، کە ئێستا کاری پێدەکرێت لە ١٤٤ ماددە پێکهاتووە، ئەم دەستوورە کێشەی لە نێوان بەغدا و هەولێردا دروست کردووە و بەتایبەت لەسەر پرسی نەوت و ماددەی ١٤٠.

 

پرسی ژن لە دەستووری عێراق گرنگی پێنەدراوە

سیستمی عێراق سیستمێکی کۆماری فیدڕاڵی دیموکراسییە، بەڵام لەناو بەندی یاساکان و دەستوورەکەیدا جێبەجێ نەکراوە، بە ڕێژەیەکی کەم باس لە ژنان کراوە و ئەو یاسا و ماددانەی پێویستن بۆ دەستەبەرکردنی ژیانێکی ئازاد بۆ ژنان تیایدا بەدی ناکرێت، ئەمەش وایکردووە ئەو ئەقڵیەتەی لە کۆمەڵگەی عێراق و هەرێم بەرامبەر بە ژنان هەیە بەردەوامی هەبێت، چونکە بە هیچ یاسا و دەستوورێک ئەو ژینگەیەی پێویستە بۆ ژنان باس نەکراوە.

 

لەگەڵ ئەوەی عێراق خاوەن دیموکراسیترین دەستوورە بە بەراورد بە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام بوونی کاریگەری دەوڵەتانی دیکە وایکردووە ئەو دیموکراسیەی پێوە دیاری نەدات.

 

ئەو ماددانەی دەستووری عێراق کە باس لە ژن دەکات بەم شێوەیەیە؛

دەروازەی دووەم- ماف و ئازادییەکان

بەشی یەکەم- مافەکان

لقی یەکەم مافە شارستانی و سیاسییەکان

ماددەی ١٤

عێراقییەکان یەکسانن لە بەرانبەر یاسادا بە بێ جیاکاری بەهۆی ڕەگەز، نەژاد یاخود نەتەوە، بنەچە یاخود ڕەنگ، ئاین یاخود ئاینزا، باوەڕ یاخود بۆچوون و بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی.

 

ماددەی ٢٠

هاوڵاتیان پیاوان و ژنان مافی بەشداربوونیان لە کاروباری گشتی و سودمەندبوون لە مافە ڕامیارییەکاندا هەیە بە مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتنیشەوە.

 

لقی دووەم- مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکان

ماددەی ٢٩

یەکەم، دەوڵەت دەستەبەری پاراستنی دایکایەتی و منداڵی و پیریەتی دەکات و چاودێری لە پێگەیشتووان و گەنجانی دەکات و دۆخێکی گونجاو بۆ پەرەپێدانی بەهرە و تواناکانیان دابین دەکات.

 

دووەم، منداڵەکان مافیان بەسەر دایک و باوکیانەوە هەیە لە پەروەردەکردن و چاودێریکردن و فێرکردنیان، دایک و باوکیش مافیان هەیە بەسەر منداڵەکانیانەوە لە ڕێزگرتن و چاودێریکردنیان بەتایبەتی لە حاڵەتی دەستکورتی و پەککەوتەی و پیریدا.

 

چوارەم، هەموو شێوازەکانی توندوتیژی و لەوتاندن لە خێزان و قوتابخانە و کۆمەڵگەدا قەدەغەکراوە.

 

ماددەی ٣٠

یەکەم، دەوڵەت دەستەبەری بیمەی کۆمەڵایەتی و تەندروستی دەکات بۆ تاک و خێزان – بەتایبەتی منداڵ و ژن – و بناغەی بنەڕەتییەکانی ژیانێکی ئازاد و سەرفراز کە دەرامەتێکی گونجاو و شوێنی نیشتەجێبوونی شیاویان بۆ دابین بکات.

 

بەشی دووەم- ئازادییەکان

ماددەی ٣٧

سێیەم، کارکردنی بە زۆر گاڵتەپێکردن و کۆیلایەتی و بازرگانی کردن بە کۆیلە قەدەغە دەکرێت و بازرگانی کردن بە ژن و منداڵ و بازرگانی کردن بە سێکس قەدەغەیە.

 

بەشی سێیەم- دەسەڵاتە فیدڕاڵییەکان

بەشی یەکەم- دەسەڵاتی یاسادانان

لقی یەکەم- ئەنجومەنی نوێنەران

چوارەم، یاسای هەڵبژاردنەکان ئامانجی بەدیهێنانی ڕێژەی نوێنەرایەتی کردنی ژنانە کە کەمتر نەبێت لە چواریەکی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەن.