شنیار بایز

سلێمانی- ١١ی کانوونی یەکەم، کۆنگرەی "بەرەو دیالۆگێکی عەرەبی-کوردی سەرکەوتوو" لە بەغدای پایتەختی عێراق بە دەستپێشخەری ئەکادیمیای سیاسەت و فکری دیموکراتی و بە هاوکاری لەگەڵ کۆمەڵەی ئازادی کوردی فەیلی عیراق، ستاندەر و ڕێکخراوی شەنگالی مرۆڤایەتی و کۆمەڵەی دانوستانی کورد لە پەرلەمانی ئەوروپا ئەنجامدرا.

 

زیاتر لە ١٠٠ کەسایەتی لە نەتەوەی کورد و عەرەب لە ژنان، ڕۆشنبیران، نووسەران، کەسانی ئەکادیمی و سیاسی لە پارێزگاکانی هەرێمی کورستان، شەنگال و عێراقەوە بە سەرجەم پێکهاتە ئاینییە جیاوازەکانەوە بەشداریان تێداکرد و تەوەری کۆنگرەکە دروستکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو و کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی بوو.

 

نەجیبە قەرەداغی، پسپۆڕی بواری ژنۆلۆژیا، دەربارەی بەڕێوەچوونی کۆنگرەکە و ڕۆڵی ژنانی عەرەب و کورد لە گۆڕینی عەقڵییەتی کۆمەڵگای عێراق بۆ ژنها دووا و وتی: بەستنی کۆنگرەیەکی لەو شێوەیە گرنگە، بە تایبەت لە ناوچەیەک کە چەقی قەیرانەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوڕاستی لە ئەنجامی زیهنییەتێکەوە هەڵگرتووە کە خۆی دەبینێتەوە شەڕ، کۆچبەری، توندوتیژی، برسێتی و ژینگەیی، کاریگەری ڕاستەوخۆشی لەسەر ژیانی کۆمەڵگا و پێکەوە ژیان هەیە.

 

"ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە دیالۆگی نێوان گەلانە"

پێویستی پێکەوەژیانی گەلان تەوەری سەرەکی کۆنگرەکە بوو، نەجیبە قەرەداغی لە ئێستادا هەبوونی دیالۆگ لە نێوان گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گرنگترین خاڵ دادەنێت، چونکە تا ئێستا دیالۆگەکان لە نێوان دەسەڵاتداران و بۆ دابەشکردنی کورسی و سامانە دروشتییەکان بووە، یاخود بۆ دابەشکردنی ئەو دەستکەوتانە بووە کە موڵکی گەل بوون، بەدەگمەن ڕۆشنبیران و نوسەران جێگەیان هەبووە لە دیالۆگی پێکەوەیدا.

 

"هەبوونی زهنیەتێکی مێژووی کایەکانی دابەشکردووە بەسەر ژنان و پیاوان"

دەربارەی تەوەری "ڕۆڵی ژنانی عەرەب و کورد لە گۆڕینی عەقڵییەتی کۆمەڵگای عێراق" کە نەجیبە قەرەداغی لە کۆنگرەکەدا پێشکەشیکرد، وتی: "ئەو تەوەرەیەی من ئاماژەم پێدا وەک ڕەخنەیەک وابوو، چونکە هەرکات باس لە دەستەواژەی سیاسەت، ئابووری، دەوڵەت و دیموکرسی دەکرێت وێنەیەکی پیاو لە چەقی بابەتەکاندا خۆی دەبینێتەوە لە بەرامبەردا بابتەکانی کۆمەڵایەتی و باسکردنی بابەتی توندوتیژی ڕاستەوخۆ وێنەی ژنێک دروست دەبێت"، هەبوونی ئەو جیاوازییە و دابەشکردنی ڕۆڵی ژنان و پیاوان لە کایە جیاوازەکاندا  دەگەڕێنێتەوە بۆ بوونی زهنیەتی پیاوسالاری و دەسەڵاتداری کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێنج هەزار ساڵ بەر لە ئێستا و کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای عێراق هەیە

  

"کۆمەڵگایەک نییە بە ناوی کۆمەڵگای عێراقی بەڵکو لە عێراقدا چەندین کۆمەڵگا بوونیان هەیە"

نەجیبە قەرەداغی یەکێک لەو بابەتانەی وروژاندی نەبوونی کۆمەڵگای عێراقی بوو، لەبارەیەوە ڕوونیکردەوە کەلە ئێستادا عێراق خاوەنی کۆمەڵگایەک نییە، بەڵکو چەندین کۆمەڵگا هەن کە لە ٢٠٠ ساڵی ڕابردوودا چەند خاڵێکی هاوبەش لە نێوانیاندا هەبووە، بەڵام لە سەدەی بیست بەدواوە و لەدوای دامەزراندنی دەوڵەت نەتەوە ئەم خاڵە هاوبەشانە بوونەتە هۆکاری پێکدادانی نەتەوەکان.

 

"هەر لەبەر ئەو هۆکارە سەرەتا نابێت باس لە ڕۆڵی ژنانی عەرەب و کورد بکرێت، بەڵکو سەرەتا پێویستە خوێندنەوە بۆ مێژوو بکرێت و بزانرێت خاڵە هاوبەشەکانی نێوان نەتەوەکان چییە و تا چەنێک ئەو کلتورەی هەبووە لە ئێستادا ڕەنگی داوەتەوە، بەڵام لەئێستادا نەک تەنها ڕەنگی نەداوەتەوە بەڵکو پەراوێزخراوە و ناتوانێت بەر بە پێکدادانی نێوان گەلان بگرێت."

 

"نەک تەنها لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکو لە تەواوی جیهان چەند ناکۆکی هەن کە کاریگەری لەسەر تەواوی ژیانی کۆمەڵگاکان دروستکردووە"

ئەو پسپۆڕەی بواری ژنۆلۆژی باسی لەوەکرد، ئەو ناکۆکییە لە نێوان بەشێکی زۆر بچوکدایە کە سەرمایەدارە چاوچنۆکەکانن و تەواوی سەرمایەی جیهانیان قۆرخ کردووە، بەشێکی دیکەیان کە ڕێژەی لە ٪٩٩یە گەلی بێبەشن لە سەرمایەداری دەوڵەتەوە، "لە ئەگەری بوونی هەر تێکچوونێکی بواری ئابووری و کۆمەڵایەتی گەل زەرەرمەند دەبن، ناکۆکی سێیەم ناکۆکی نێوان سروشت و مرۆڤە کەلە ئێستادا دەسەڵاتداران دیاریدەکەن دەستبگرن بەسەر کام سروشت و ناوچەی ئێمەدا تا سەرمایەکانی تیدا خەزێنە بکەن و دواجار دەستبگرن بەسەر ناوچەو سروشتماندا، بۆ ئەم مەبەستەش چەندین شەڕ و پێکدادان ئەنجام دەدات".

 

سەرەکیترین ناکۆکی کە دەتوانرێت پێی بوترێت داگیرکاری یاخود جەنگێکی مێژووی، بوونی جیاوازی ڕەگەزی نێوان ژن و پیاوە کە لەڕێگای ئەم ناکۆکیەوە ناکۆکییەکانی دیکە ئاو دەدرێن، نەجیبە وتی "لە عێراقدا جیاوازی ڕەگەزی سەرەکیترین ناکۆکی نێوان گەلانە، بەڵام کەمترین کات باسی لێوەدەکرێت، هەروەها بوونی چەندین ژن لە پۆستی جیاجیادا مانای وانییە جیاوازی ڕەگەزی بوونی نەماوە و دیموکراتی بەرپا بووە".

 

ئەو ناکۆکیانەی باسی لێوەکرا، کۆمەڵگا بە جیاجیا هەوڵی چارەسەرکردنی دەکات ژنان لەلایەک ڕۆشنبیران و ئەکادیمیستەکان لەلایەکی دیکە ئەمەش دەبێت هۆی زیاتر بەهێزبوونی دەسەڵات.

 

"هێزە دەسەڵاتدارەکان و هەژمونگەراکان دیاری دەکەن ژن چۆنبێت"

دەربارەی هێزە دەسەڵاتدارەکان، نەجیبە ئاماژەی بەوەدا "مۆدێلی چارەسەری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونی هەیە، بەڵام پێویستی بە خۆڕیکخستن هەیە، لە نێویاندا ژنانی کورد و عەرەب پێویستە پێکەوە کار بکەن و هەوڵ بدەن بۆ گۆڕانکاریکردن لە زهنیەتی چەقبەستووی ناو کۆمەڵگا، چونکە ژنان زیاتر پەیوەستن بە خاک، بەهاکانی کۆمەڵگا و ناسنامەی وڵاتپارێزی، لە کاتی بوونی هەر جۆرە داگیرکارییەک ژنان دەبنە زیانلێکەوتوو چونکە بەبەراورد بە بونەوەرەکانی دیکە ژن ڕایەڵەی بۆ سروشتەوە هەیە."

 

لە درێژەی قسەکانیدا وتی: کاتێک باسەکە دەبێتە ژن، هێزە دەسەڵاتدارەکان و هەژمونگەراکان، بە بەردەوام قاڵبێکیان داناوە کە دەبێت چۆن بن یاخود دیاریان کردووە کە دەبێت ژن چۆنبێت، ئەم بەڕێوەبردنی سیاسەتە لەسەر ژنان بووەتە هۆی بڵاوکردنەوەی بێ ئومێدی لەناو گەلدا کە سەرەکیترین قەیرانە، هەبوونی بۆشایی لە سەدەی ڕابردوودا تایبەت بە پرسی ژن بوونیان هەبووە، بەڵام بەهۆی سەرکوتکردنی کۆمەڵگا درکی پێنەکراوە، لە ئێستادا بۆشاییەکان جێگەی خۆیان گرتووە لەناو کۆمەڵگادا بەڵام جێگرەوەیەکی نییە".

 

مۆدێلی چارەسەری بوونی هەیە

وەک مۆدێلێکی چارەسەر نەجیبە قەرەداغی ڕۆژئاوای کوردستان و سیستمی پێکەوەیی دەهێنێتەوە، " لە ڕۆژئاوای کوردستان بە دروشمی 'پێکەوە گفتوگۆدەکەین، بڕیاردەدەین، ئەنجامی دەدەین' کاردەکات، لەکاتێکدا ئەم سیستمە بوونی هەبێت واتە دەسەڵاتێکی زلهێز خاوەن بڕیار نابێت، وا دەکات کۆمەڵگا بە پێکەوەیی هەوڵبدەن و ئیرادەی زیاتریان هەبێت بە جۆرێک دایکێکی بەتەمەن لە شەنگال بە ڕووی هەموو جۆرە داگیرکارییەک بوەستێتەوە".

 

بە پێویستی دەزانێت ئەم سیستمە کە ژن تیایدا پێشەنگی دەکات و بەشداری لە هەموو کایەکانی دەوڵەت دەکات ببێتە ئەزموونێک نەک تەنها لە باشوری کوردستان بەڵکو لە وڵاتانی جیهانی پەیڕەوبکرێت و سودی لێوەربگیرێت، لە نێویاندا ژنان ڕۆڵی سەرەکی بگێڕن وەک چۆن لە ساڵەکانی سەدەی بیست ژنان لە نەتەوە جیاوازەکانی عێراق بەرخۆدانیان کردووە.

 

"بۆ دروستکردنی ئەجێندای هاوبەش پێویستە ژنان لە دەرەوەی زهنیەتی دەسەڵاتداری هەوڵ بدەن بۆ ئەوەی هێزە سیاسییە دەسەڵاتخوازەکان نەبنە نمونە بۆسەر پێکەوەبوونی ژنان، ژنانیش ڕووبەرێکی دیکە دروستبکەن دووربێت لە زهنیەتی دەسەڵاتداری."

 

ت.پ