ئیبتسام ئیغفیر

 

بنغازی- ئاڵۆزییەکانی پرسی کۆچ لە لیبیا، یەکتربڕینەکانی لەگەڵ یاسا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی و ئەو ئاڵەنگاریانەی کە ڕووبەڕووی دەوڵەتی لیبیا دەبنەوە لە ژێر ڕۆشنایی دابەشبوونی سیاسی و دۆخی ئاسایشی ئێستا، لیبیایان خستۆتە بەردەم چەقۆی کۆچبەرانی نایاسایی بەهۆی بارودۆخی ئاسایشییەوە.

 

حەنین بوشوشە، پێشەنگی ڕێکخراوی 'نەوازی بۆ لێکۆڵینەوە و گەشەپێدان' لە سەر ئەم بابەتە، باسی لەوە کرد کە گفتوگۆکردن لەسەر پرسی کۆچکردن ئاڵۆز و دڕکاوییە. "کۆچ پرسێکی جیهانییە بەقەد خودی مرۆڤایەتی کۆنە، لەم دواییانەدا قسەکردن لەسەر کۆچ بەتایبەتی کۆچی ناڕێک زیادی کردووە، لەگەڵ چەندین زاراوە کە هەموویان لە دەوری یەک پرسدا دەسوڕێنەوە، ئەویش ئەوەیە کە هاوڵاتیان وڵاتەکەیان بەجێدەهێڵن بەشێوەیەکی نافەرمی یان لە هەلومەرجێکی ناڕێک. بەدڵنیاییەوە ئەم پرسە چەندین بابەتی دیکەی پەیوەندیدار وروژاندووە، دیارترینیان پرسی ئاسایشی نیشتمانییە، جا چ لە وڵاتانی مەبەست یان وڵاتانی ترانزێت، بە تایبەت لە کەیسی لیبیا."

 

جەختی لەوە کردەوە کە سەرەتا دەبێت چەمکی کۆچکردن، چ ناوخۆیی بێت یان دەرەکی، پێناسە بکرێت بۆ ئەوەی بتوانین بە ڕوونی و پوخت باسی بکەین. کۆچی دەرەکی بریتییە لە گواستنەوەی تاکێک لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر، لە کاتێکدا کۆچی ناوخۆیی ئاماژەیە بۆ گواستنەوەی تاکێک لە هەرێمێکەوە بۆ ناوچەیەکی تر لەناو هەمان وڵاتدا. هۆکارەکانی ئەم کۆچکردنە زۆرن، لەوانەیە پەیوەندییان بە ئابووری، ئاسایش، ژینگەیی، یان کەشوهەوا هەبێت.

 

ئاڵەنگاری و نەخش و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکان

ئاماژەی بەوەشکردووە، لیبیایەکان خۆیان لە کاتە جیاوازەکاندا ناچارکراون کۆچ بکەن بۆ دەرەوەی وڵات، جا لە ئەنجامی شەڕەوە بێت، چ بۆ مەبەستی پەروەردەیی یان پزیشکی، یان بە هۆکاری ئابووری. ئەو ماوەیەی لیبیا لە ساڵی ٢٠١١دا پێیدا تێپەڕیوە، بووە هۆی شەپۆلێکی کۆچکردن بۆ وڵاتانی وەک میسر و تونس، کە کۆچبەران بۆ ماوەی جیاواز لەوێ نیشتەجێ بوون، دواتر گەڕانەوە، ئەمەش بەشێکە لەو کۆچکردنە کاتیانەی کە بەهۆی بارودۆخەکانەوە سەپێندراون.

 

ڕوونیشیکردەوە، ئەوانەی دەگەنە لیبیا بەسەر دوو بەشدا دابەشدەکرێن، یەکەمیان پۆلی ئەو کرێکارە کۆچبەرانەیە کە بەشێوەیەکی ڕەسمی و یاسایی دێنە ناو وڵاتەکەوە، ئەندامەکانیان مۆڵەتی چوونە ژوورەوەیان هەیە کە لەلایەن دەوڵەتەوە دەرچووە، دووەمیان پۆلی کۆچبەرانی ناڕێکخراوە. لێرەدا حەنین بوشوشە پێی باشترە دەستەواژەی "کۆچبەری ناڕێک" بەکاربهێنێت لەبری ئەو دەستەواژە یاساییەی کە لە لیبیا بەکارهاتووە بەپێی یاسای ژمارە (١٩) کە بە "کۆچبەری نایاسایی" پێناسەی دەکات.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەوانەی بە شێوەیەکی نایاسایی یان ناڕێک دەچنە ناو لیبیا زۆرجار لە وڵاتانی دراوسێی وەک تونس و میسرەوە دێن، یان لە سودانەوە دێن، هەندێکجاریش لە وڵاتانی ئەفریقای ژێر سەحرا وەک چاد و نەیجەر و مالی دێن. لە هەندێک خاڵی ترانزێتدا کۆدەبنەوە، لە ڕێگەی باشوورەوە دەچنە ناو لیبیا. ئەو ئامارانەی کە لەلایەن ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچەوە دەرکراون، ئاماژە بەوە دەکەن کە زۆربەی کۆچبەرە ناڕێکەکان لە ڕێگەی باشووری لیبیا دەچنە ژوورەوە.

 

بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ بۆ ئەمساڵ، ١٣%ی کۆچبەرانی لیبیا لە باشوور چڕبوونەتەوە، ٥٣%یان لە ناوچەی ڕۆژئاوان، ئەوانی دیکەش لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتن.

 

حەنین بۆشوشە ئاماژەی بەوەدا کە هەندێک لە کۆچبەران تەنها بۆ مەبەستی کارکردن دێنە ناو وڵاتەکە، بە ئارەزووی خۆیان دەڕۆن، بەو پێیەی خێزانەکانیان لە وڵاتانی ڕەچەڵەکی خۆیان هەیە. ئەم کۆچبەرانە زۆرجار میسری، تونسی، مەغریبی، یان سودانین. بە بۆچوونی ئەو، ئەوان مەترسی لەسەر پەیکەری کۆمەڵایەتی لیبیا دروست ناکەن.

 

لەبەرامبەردا ئاماژەیە بۆ پۆلێکی تری کۆچبەران کە لیبیا وەک خاڵی ترانزێت بۆ ئەوروپا بەکاردەهێنن. ئەم کۆچبەرانە زۆرجار بەدرێژایی کەناراوەکان چڕبوونەتەوە، بەتایبەتی لە ناوچەی ڕۆژئاوا، کە تۆڕەکانی قاچاخچێتی و بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە چالاکن.

 

ئاڵەنگاری کۆچکردن لە نێوان سەروەری نیشتمانی و ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان

حەنین بۆشوشە هۆکاری ئاڵۆزی پرسی کۆچبەری دەگەڕێنێتەوە بۆ نەبوونی یەکدەنگی یاسایی لە نێوان ئەو یاسایانەی کە ڕێکدەخەن، جا چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی یان نیشتمانی. بەپێی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، جێهێشتن مافێکە بۆ هەموو مرۆڤێک مسۆگەرکراوە، بەڵام هاتنە ناو وڵاتێکی تر ئیمتیازێکە و پێویستی بە ڤیزا یان پاساوی هەیە، ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی سەروەری نیشتمانیی هەر دەوڵەتێک.

 

پێی وایە کە پرسەکان لە دوای سەرهەڵدانی تەڤگەرە ڕاستڕەوەکان لە ئەوروپا لە ساڵی ٢٠١٥ دەستیان بە زیادبوون کردووە، ئەمەش لەگەڵ گۆڕانکاری لە سیاسەتە گشتییەکان بووە، بەکارهێنانی "هێزی نەرم" بۆ بەرەنگاربوونەوەی کۆچبەری. ئەم پرسە تەنیا لە ئەوروپادا سنووردار نەبوو، بەڵکو بۆ ئەمریکا درێژبووەوە، ئەمەش بەڵگەی قسەکانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا دژی کۆچبەران و هاوڵاتیانی ڕەنگاوڕەنگ و پەیڕەوانی ئایینەکانی دیکەیە. ئەمەش دژایەتییەکی گەورەی لە نێوان یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ لە لایەک و وتاری سیاسی و ڕاگەیاندنی ناوخۆیی وڵاتان لە لایەکی دیکەوە دروستکرد.

 

ڕوونیشیکردەوە کە سنوورەکانی باکووری ئەوروپا بەشێوەیەکی کاریگەر "لابراون" بۆ کەناراوەکانی لیبیا، بەپێی دوو ڕێککەوتن، یەکەمیان لەگەڵ ئیتاڵیا بوو لە ساڵی ٢٠١٧، دووەمیان لەگەڵ ماڵتا، ساڵانە نوێدەکرێتەوە، سەرەتا لە حکومەتی ڕێککەوتنی نیشتمانی، دواتر لەگەڵ حکومەتی یەکێتی نیشتمانی. بەگوێرەی ئەم ڕێککەوتنانە، لیبیا پابەندە بە گەڕاندنەوەی هەر کۆچبەرێک کە لە دەریادا ڕێگری لێدەکرێت بۆ خاکی خۆی، لەوێش لە ناوەندەکانی دەستبەسەرکردنی لیبیا دەستبەسەر دەکرێن.

 

سەرنجی لەسەر ئەم خاڵەدا و ڕایگەیاند کە ئەم ناوەندانە سەرەڕای هەوڵەکانی لیبیا بۆ کۆنترۆڵکردنیان لە ڕێگەی دەزگای دژە کۆچبەرانەوە، بەهۆی سنوورداربوونی سەرچاوەکان، زیادبوونی بارگرانی و تێچوونەکان لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی کۆچبەران، بەدەست کەموکوڕییەکی زۆرەوە دەناڵێنن. ئەمەش بە تایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لیبیا قۆناغێکی ئینتقالی تێپەڕاندووە، دابەشبوونی سیاسی دۆخەکە مەترسیدارتر دەکات، چ بۆ کۆچبەران و چ بۆ لیبیا و دانیشتووانەکەی.

 

کاریگەری کولتووری کۆچی ناڕێک لە لیبیا

 

سەبارەت بە کاریگەریی کولتووری کۆچبەرە ناڕێکخراوەکان کە لە گەڕەکە نیشتەجێبوونەکاندا نیشتەجێ بوون، وتی: با سەرەتا خاڵێکی گرنگ ڕوون بکەینەوە، ناسنامەی لیبیا یەک بوون نییە، بەڵکو ناسنامەیەکی هەمەلایەنە و هەمەچەشنە. ئەمەیە کە لیبیا جیادەکاتەوە، کە عەرەب و ئەمازیغ و توبو و توارێو و کراغلا پێکەوە دەژین. ئێمە ئەفریقین و  باکووری ئەفریقاین لە هەمان کاتدا، ئەم هەمەجۆرییە کولتوورییە سەرچاوەی دەوڵەمەندکردن پێکدەهێنێت نەک هەڕەشە.

 

بەڵام هۆشداریدا لەوەی وڵاتانی دەوروبەری لیبیا تەقینەوەی ژمارەی دانیشتووانیان بەخۆیەوە بینیوە، ئەمەش ئەگەری هەیە ببێتە هەڕەشەیەکی درێژخایەن، ئەگەر لیبیا سیاسەتی کولتووری هۆشیارانە دامەزرێنێت کە ناسنامەیەکی بەکۆمەڵ بپارێزێت و میراسی کولتووری بپارێزێت، ئەوەی ناوی دەنێت "ئاسایشی کولتووری" دایبمەزرێنێت، وەک ئەوەی لە ئاسایشی نیشتمانیدا هەیە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، میسر و تونس کاریگەری نەرێنییان لەسەر نەبووە بەهۆی کۆچکردن لە وڵاتانی عەرەبیەوە لە ئەنجامی شەڕەکاندا، ئەمەش بەهۆی زۆری دانیشتووانیان، بەردەستبوونی سیاسەتی کولتووری بیرکراوەی باش. لە بەرامبەردا لیبیا ژمارەی دانیشتووانێکی کەمی هەیە و لەگەڵ نەبوونی سیاسەتی کولتووری مەترسی کاریگەریی کولتووری زیاتر دەبێت.

 

سیاسەتی ئاسایش و کۆچ لە نێوان یاسادانان و ئاڵەنگاری مەیدانی

 

حەنین بوشوشو جەختی لەوە کردەوە کە نەبوونی سیاسەتی ئاسایشی ڕوون لە چوارچێوەی ڕێککەوتنە واژۆکراوەکاندا دۆخەکەی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە. ئەمەش بەهۆی سەریەککەوتنی هەڵبژێردراوی دەزگاکانی بەرپرسیار لە کۆچکردن، دابەشبوونی سیاسی، چەندین یاسای وەک یاسای کار، یاسای ژمارە ١٩، یاسای نیشتەجێنەکردنی ساڵی ٢٠٢٤، یاسای ژمارە ٦ی نەتەوەیی، نیشتەجێبوون، ئاڵۆزتر بوو. جەختی لەسەر پێویستی ڕێنمایییەکی یەکگرتوو و گشتگیر کردەوە کە میکانیزمەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ کۆچبەران ڕوون بکاتەوە.

 

ئەو ڕەخنەی لە یاسای ژمارە ١٩ی ساڵی ٢٠١٠ گرت کە جیاوازی نەکردووە لە نێوان کۆچبەران وەک قوربانی و سەرپێچیکار، هەرچەندە پێشینەیان هەمەچەشنە. "بۆ نموونە برا سودانییەکانمان بەهۆی بارودۆخی سەردەمی جەنگەوە هاتوونەتە لیبیا، دەبێت ئەم پاشخانانە لەبەرچاو بگیرێن، لیبیا وڵاتی پەنابەری نییە و ئەمەش پرسێکی سەرەکییە".

 

ئاماژەی بەوەشکرد، لیبیا لایەنێک نییە لە ڕێککەوتننامەی پەنابەران لە ساڵی ١٩٥١، بەڵکو لایەنێکە لە ڕێککەوتننامەی ڕێکخراوی یەکێتی ئەفریقا لە ساڵی ١٩٦٧، کە پارێزگاری لە کۆچبەران و پەناخوازانی ئەفریقا دەکات. بۆیە گرنگە پێداچوونەوە بە یاسا نیشتمانییەکان بکرێت، بۆشاییەکان دابخرێن، سیاسەتی ڕوون بۆ چارەسەرکردنی کۆچی ناڕێک دابنرێت. پێویستی بە بەهێزکردنی سنوورەکانی لیبیا هەیە، کە هێزەکان لە ئێستادا کاریان لەسەر دەکەن، ئەمە جگە لە پێویستی تۆمارکردنی کۆچبەران بەتایبەت سودانییەکان.

 

جەختی لەوە کردەوە کە پرۆسەی ژماردنی کۆچبەران ئەرکێکی نیشتمانییە، دەوڵەتی لیبیا نابێت تەنها پشت بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ببەستێت. بەڵکو دەبێت داتای وردی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت چارەسەری ئەو پرسانەی بکات کە لێیەوە سەرهەڵدەدەن، وەک تاوانەکان یان لێکۆڵینەوە لە بارودۆخی کۆمەڵایەتی لە بوارەکانی چڕبوونەوەدا.

 

بە مێینەکردنی کۆچ و هەژاری

 

ئەو ڕاپۆرتانەی ئەم دواییەی لە ڕۆژنامە نێودەوڵەتییەکان و سۆشیال میدیاکان سەبارەت بە دیپۆرتکردنەوەی ئەو کۆچبەرانەی لە ئەمریکا تۆمەتبارکراون بۆ لیبیا بە "زۆر مەترسیدار" پێناسەکرد. داوای کرد کە ئەم بابەتە لەلایەن پسپۆڕانی بوارەکانی ئاسایش و کولتوور و ئابووری و یاساوە لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت، بۆ ئەوەی لە بنەمای یاسایی ئەم ڕێککەوتنانە تێبگەن، ئایا خزمەت بە بەرژەوەندییە ڕاستەقینەکانی دەوڵەتی لیبیا دەکەن یان نا. کە دۆخی ئێستای لیبیا ڕێگە بە پێشوازیکردنی کۆچبەری زیاتر نادات لە ژێر ڕۆشنایی ئەو قەیرانە داراییانەی کە ڕووبەڕووی ناوەندەکانی پەناگە دەبنەوە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بارودۆخی کۆچبەران و هاتنی کۆچبەران بۆ لیبیا ڕوون نییە، تەنانەت ئەوانەی بە ڤیزە دەچنە ژوورەوە نازانن دوای تەواوبوونی ڤیزە چۆن نوێبکەنەوە، کارتی "زیندان" لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتدا هەیە، بەڵام پارێزگاری یاسایی بەپێی پێویست دابین ناکات، سەرەڕای پێشکەشکردنی هەندێک خزمەتگوزاری تەندروستی.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەگەر بمەوێت وڵاتەکەم بپارێزم، دەبێت ڕێز لە کەرامەتی ئەو کەسانە بگرم کە دێنە ئێرە، چونکە ئەوان تەنها بە هۆکاری زۆرەملێ دێن، جا چ ئابوری بێت یان هۆکارێکی تر. بەڵێ، ئێمە پیاو و منداڵی بێ سەرپەرشتی دەبینین، هەندێکجاریش بەساڵاچووان، بەتایبەتی لە سودانەوە دوای شەڕی ئەم دواییە. هەر کە سەلامەتی گەڕایەوە بۆ زێدی خۆیان دەگەڕێنەوە".

 

لە کۆتایی قسەکانیدا، حەنین بوشوشە باسی لە "ژن کردنی کۆچ" کرد، کە پرسێکی زۆر ڕاستەقینەیە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی یەکتربڕینی لەگەڵ "ژن کردنی هەژاری". بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاری لە ئەفریقا، ژنان زیاتر کۆچ دەکەن، ئەمەش پەککەوتنێکی ڕوونە لە شێوازی نەریتی کۆچکردندا دروست دەکات، کە سەردەمانێک تەنها لە گەنجان و پیاواندا سنووردار بوو. ئێستا ژنان زیاتر لاوازن، بەبێ پاراستن لە کارەکانی چاودێریدا کاردەکەن، بەرپرسیارێتی پشتگیریکردنی خێزانەکانیان لە ئەستۆ دەگرن. ئەمەش داوای پاراستنی تەواوی ئەوان و منداڵەکانیان دەکات، چونکە ئەوان پەراوێزخراوترین گروپن.