کەریمە عەلی روبەیعی

 

بەغدا –نیران عەزیز زەهاوی، پارێزەر دەرچووی ساڵی١٩٥٩، خاوەنی ئەزموونی زیاتر لە سی ساڵ لە بواری یاسا و ڕاوێژکاری یاساییدایە، ئەو وەک بەشێک لە هاوپەیمانی جێگرەوە خۆی بۆ پەرلەمان کاندید دەکات، خاوەنی لیستی ژمارە ٢٥٠ و کاندیدی ژمارە ١٦یە، شارەزایی یاسایی خۆی تەرخان دەکات بۆ خزمەتکردنی کۆمەڵگە.

 

ڕۆژی ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٥ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت و زیاتر لە حەوت هەزار و ٧٠٠ کاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی ٣٢٩ کورسی ئەنجومەنی نوێنەران دەکەن، کە ئەمەش هاوکات بانگەوازی ڕەسمی و گەل بۆ بەهێزکردنی بەشداری دیموکراتیک.

 

نیران عەزیز زەهاوی، کاندیدی پەرلەمان، دووپاتی کردەوە، بڕیارەکەی بۆ کاندیدکردنی بۆ ئەنجومەنی نوێنەران لە ئەنجامی ئەزمون و کەڵەکەبوونی قووڵی پیشەیی و مرۆیی هاتووە، هەروەها پیشەی یاسایی کە زیاتر لە سێ دەیە پراکتیزەی کردوە، پاڵنەری سەرەکی بووە، بەهۆی کارلێکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگە، هەروەها قوڵبوونەوە لە وردەکارییەکانی ژیان و پرس و نیگەرانییەکانیان.

 

ڕوونیشیکردەوە، ئەم کارلێکە گەورەیی ئەو ئاڵنگاریانەی کە ڕووبەڕووی هاوڵاتییان دەبێتەوە بۆی ئاشکرا کرد، دیارترینیان پەرەسەندنی قەیرانی نیشتەجێبوون بوو، کە ئەمەش وای لێکرد کە لێکۆڵینەوەی قووڵ لە وەزارەتی پلاندانان ئەنجام بدات، ئەم توێژینەوەیە کورتهێنانی نزیکەی سێ ملیۆن یەکەی نیشتەجێبوون لە عێراقدا ئاشکرا کرد.

 

ئەم بابەتەی بە یەکێک لە گرنگترین بابەتەکانی زانی کە ئاواتەخوازە لە پەرلەماندا قسەی لەسەر بکات، جەختی لەوە کردەوە، کە گرنگیدانەکەی بۆی بڕیارێکی بەرچاو نەبووە، بەڵکو دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەی بەرفراوان و باوەڕێکی پتەو بووە بە پێویستی دەستنیشانکردنی پرسەکان پێش ئەوەی بەرەو قەیرانەکان پەرەبسەنن.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، قەیرانی نیشتەجێبوون لە ماوەی پێنج خولی یەک لە دوای یەکدا بەبێ هیچ چارەسەرێکی بنەڕەتی خراپتر بووە، هەروەها کێبڕکێی هەڵبژاردنەکان دەبێت لەسەر بنەمای پءویستی و میکانیزم و هێڵی کاتی بێت نەک لەسەر بنەمای دروشم، لەگەڵیدا کاندیدکردن لەناو هاوپەیمانی جێگرەوە لە باوەڕێکی پتەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە پرسی نیشتەجێبوون دەبێت لە پێشەنگی کاری پەرلەمانیدا بێت، بەو پێیەی ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ژیانی هاوڵاتیان هەیە و ڕەنگدانەوەی پابەندبوونی حکومەتە بە دەستوورەوە، کە مافی نیشتەجێبوون بۆ هەموو تاکێک مسۆگەر دەکات.

 

قەیرانی نیشتەجێبوون: بەرپرسیارێتییەکی دەستووری

نیران زەهاوی، جەختی لەوە کردەوە، لە دەستووری عێراقدا هاتووە کە نیشتەجێبوون مافێکە بۆ هەموو هاوڵاتییەک، بەمەش پابەندبوونێکی ڕاستەوخۆ بەسەر حکومەتی داهاتوودا دەسەپێنێت بۆ چارەسەرکردنی پەرەسەندنی قەیرانی نیشتەجێبوون و پابەندبوون بە بڕگەکانی دەستوور لەم بوارە گرنگەدا.

 

ڕوونیکردەوە، کە ساڵانێک لەمەوبەر دەستیکردووە بە گەڕان بەدوای چارەسەری پراکتیکی بۆ ئەم قەیرانە، هەروەها یاسای وەبەرهێنان ژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٠٦ و هەمووارەکانی لە دیارترین ئامرازە یاساییەکان بوون کە بۆ دابینکردنی خانووبەرە بۆ کەسانی کەم داهات و خێزانە پێویستەکان دەستیپێکردووە، هەرچەندە یاساکە هاندان و مسۆگەری بە وەبەرهێنەران بەخشی بۆ کەمکردنەوەی تێچووی تەلارسازی و لە ئەنجامدا نرخی یەکەکانی نیشتەجێبوونی دابەزاندن، بەڵام جێبەجێکردنی پراکتیکی لە ئامانجە بنەڕەتییەکانی لاداوە.

 

ڕوونیکردەوە، کە زەوی لە ناوەندەکانی شارەکاندا بە نرخێکی زۆر دابەشکراوە، ئەمەش یەکەکانی نیشتەجێبوون دەکاتە پڕۆژەی وەبەرهێنان لە دەرەوەی دەستی سودمەندانی مەبەست، بە بۆچوونی ئەو، دەکرا وەبەرهێنان لە زەوییە حکومییەکان لە ناوچەی پشتێنەی بەغدا بکرێت، کە دەتوانرا بە وردی نرخەکان هەڵسەنگێندرێن، هەروەها دەرگای کێبڕکێ لە نێوان وەبەرهێنەراندا بکرێتەوە بۆ بەدەستهێنانی کەمترین نرخی زەوی کە دڵنیا بێت، ئەمەش کاریگەری ئەرێنی لەسەر تێچووی یەکەکانی نیشتەجێبوون دوای دروستکردن دەبێت.

 

نیران زەهاوی، جەختی لەوە کردەوە، کە چارەسەرکردنی قەیرانی نیشتەجێبوون پێویستی بە پێداچوونەوە بە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنی یاساکان و ئاراستەکردنی وەبەرهێنانە بەرەو گەیشتن بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی نەک تەنها قازانجی بازرگانی، ئەمەش بابەتە لە بەرنامەی هەڵبژاردنەکانیدا لە پێشینەی کارەکانیدایە.

 

چارەسەری پراکتیکی بۆ قەیرانی نیشتەجێبوون و چارەسەرکردنی بێکاریی پۆشراو

پێیوایە قەیرانی نیشتەجێبوون لە عێراق پێویستی بە چارەسەری ڕاستی و هەمەلایەنە هەیە، سەرەتا بە پێداچوونەوە بە میکانیزمەکانی دابەشکردنی زەوی بە تایبەتی لە ناوچەی پشتێنەی بەغدا، کە دەکرێت پارچە زەوی بۆ ڕێژەیەکی بەرفراوان لە هاوڵاتیان تەرخان بکرێت، هەروەها پێویستی بە تەلارسازی ڕاستەقینە لەسەر ئەم زەویانە هەبێت پێش ئەوەی ڕێگە بە فڕێدانیان بدرێت، بە مەبەستی سنووردارکردنی ئەو دەنگۆیانەی کە خانووبەرە قەیرانەکە توندتر دەکەنەوە.

 

پێشنیاری چالاککردنی ڕۆڵی "گەشەپێدەری خانووبەرە" دەکات وەک میکانیزمێکی کاریگەر بۆ دابینکردنی ژێرخانی سەرەتایی بۆ ئەو زەویانەی خاوەندارێتی حکومەت، وەک ئاو، کارەبا و شەقامە شۆستەییەکان، بەم شێوەیە ڕێگە خۆشدەکات بۆ دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبوونی گونجاو، ئەم بابەتە بە تەنها لە خانووبەرەدا سنووردار نەکراوە، بەڵکو پەیوەستە بە پرسی بێکاریی پۆشراو، چونکە نەبوونی پلانی کارگێڕی کاریگەر بووەتە هۆی توندبوونەوەی.

 

داوای پێکهێنانی لیژنەیەکی کارگێڕی دەکات کە لە شارەزایانی عێراقی پێکبێت، لەگەڵ بەکارهێنانی شارەزایی نێودەوڵەتی، بۆ دووبارە دابەشکردنەوەی سەرچاوە مرۆییەکان لە سەرانسەری وەزارەت و دامەزراوەکاندا بەپێی پێوەرەکانی لێهاتوویی و پلە باڵا، دڵنیابوون لە دامەزراندنێکی دادپەروەرانە و کاریگەر، هەروەها جەخت لەسەر گرنگی پشتگیریکردنی کەرتی تایبەت دەکاتەوە وەک پایەیەکی بنەڕەتی هاوپەیمانییەکەی، لەڕێگەی دەستپێکردنی بەرنامەکانی حکومەت بۆ خول و گونجاوکردنی فەرمانبەران، بەمەش بەشداری دەکات لە ڕەخساندنی هەلی کاری ڕاستەقینە و دابەشکردنی بەرهەمدارانەی سەرچاوە مرۆییەکان کە خزمەت بە ئابووری نیشتمانی دەکات.

 

پشتگیریکردنی گەنجان و ئاڵەنگاری هەڵبژاردن

نیران زەهاوی پێی وایە گەنجان بەردی بناغەی بونیادنانی داهاتوی عێراقن، هەروەها نەبوونی پاڵپشتی حکومەت لەدوای دەرچوونیان بێ ئامانجی ڕوون دەهێڵێتەوە، لەم ڕوانگەیەوە، بیرۆکەی دامەزراندنی میکانیزمی بودجەی پێشنیار کرد کە قەرزی گونجاو بۆ گەنجان دابین بکات، بۆ ئەوەی بتوانن پڕۆژەی خۆیان دەستپێبکەن، ئەم پارانە بە قازانجی کۆمپانیا گەورەکان دابین دەکران، بە دڵنیابوون لە بەردەوامییان و بەدەستهێنانی داهاتی کۆمەڵایەتی و ئابووری.

 

پێی وایە ئەم دەستپێشخەرییە کولتووری دامەزراندنی نەریتی دەگۆڕێت، کە گەنجان دوای تەواوکردنی خوێندن زیاتر بەدوای کارێکی حکومیدا دەگەڕێن، هەروەها ئەم سندوقانە ڕێگەیان پێدەدا پلانی ستراتیژی و گەورە مەبەست بۆ داهاتووی پیشەیی خۆیان دابڕێژن.

 

سەبارەت بە ئەزموونی هەڵبژاردنەکانی، نیران زەهاوی کۆمەڵێک ئاڵەنگاری ڕوونکردەوە، کە ڕووبەڕووی بووەتەوە، دیارترینیان نەبوونی بودجەی سیاسییە، بەو پێیەی سەر بە هاوپەیمانییە مەدەنییەکانە کە پشت بە پارەی سیاسی نابەستن، چونکە گەیشتن بە خەڵک ئەرکێکی قورس بوو کە پێویستی بە هەوڵێکی بەرچاو بوو لە پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان سەبارەت بە بەرنامە و پێویستیەکانی هەڵبژاردن.

 

ئاماژەی بە ئاڵەنگاریەکی دیکە کرد، وتی: کاندیدی ژن بوون، ڕووبەڕووی هەڵمەتی چەواشەکاری کۆمەڵایەتی و توندوتیژی هێمای بووەوە، بەڵام شانازی خۆی دەربڕی بەو پشتگیرییەی کە لەلایەن خێزانەکەیەوە وەریگرت، کە بە دڵ و گیان بڕیارەکەیان هاوبەش بوو، کە بەهۆی هەستێکی قووڵی نیشتمانپەروەری و باوەڕێکی بەهێز بە ئەرکەکەیەوە.

 

ئاڵەنگاری سێیەم پەیوەندی بە ڕێکارەکانی کۆمسیۆن و مەرجەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنەکانەوە هەبوو، نیران زەهاوی جەختی لە پێویستی سیستەمێکی هەڵبژاردنی بەهێز کردەوە کە توانای بەڵگەنامەکردن و لێکۆڵینەوە و تۆمارکردنی هەبێت، هەرچەندە سەرچاوەکانی بەردەست سنووردار بوون، بەڵام هەوڵەکانی دراو زۆر بوون و ئەنجامێکی جێگەی ڕەزامەندییان لە چوارچێوەی سنووردارکردنی ئامرازە بەردەستەکاندا بەدەستهێنا.