لاڤە کوردە

 

سلێمانی- لە ٩ی نیسانی ٢٠٠٣، ڕژێمی بەعسی سەدام حسێن لە عێراق کۆتایی هات و پڕۆسەی ئازادی دەستیپێکرد، بەڵام بیست ساڵ پاش هێرشەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق و ڕووخانی ئەو ڕژێمە دیکتاتۆرە، چ لە ڕووی گیانی و چ لە ڕووی داراییشەوە  پڕۆسەکە بووەتە نیگەرانی بۆ عێراق و هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، چونکە هەرێم و ناوەند لە دوای ئازادکردنی عێراق بە هەردوو شێوازی ململانێ و هاوکاری تێپەڕیون، ململانێکان چەندین قەیرانی بۆ هەرێمی کوردستان خوڵقاندووە و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژیان و گوزەرانی سەختتر کردووە.

 

عێراق لە دوای پڕۆسەی ئازادی سەبارەت بە کێشەی کورد، هەمان ئەو دید و بۆچوونە شۆڤینییە عەرەبیەی پێش پڕۆسەکەی هەیە، تاکە جیاوازییش کە بەدیدەکرێت، ئەوەیە کورد لە حكومەتدا بەشدارە و چەندین پۆستی بەدەستەوەیە، بەڵام بەردەوام هەوڵی سڕینەوەی کورد هەیە و مافە ڕەواکانی پێشێل دەکرێت، تەنانەت پێشێلی بەندەکانی دەستووری عێراقیش دەکەن کە گەلی عێراق دەنگیان پێداوە، سەبارەت بە مافە دەستوورییەکانی گەلی کورد لە باشووری کوردستان، ئەوەندەی بۆیان کرابێت دژایەتی کوردیان کردووە.

 

دۆخی سیاسی و ئابوری و خزمەتگوزاری هەرێم دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق

لە سەرەتای پڕۆسەی ئازادی عێراق و بەشداربوونی کورد لە حکومەتەکەی دوای سەدام حسێن و وەرگرتنی پۆستی سەرۆک کۆمار، خۆشگوزەرانی ڕووی لە هاوڵاتیانی هەرێم کرد و تا ڕادەیەک بوژانەوەیەک بەدیدەکرا، یەکێک لە کارتە بەهێزەکانی کورد لە بەرامبەر پێکهاتەکانی شاری کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکان ئەوەبوو ئەزمونی حکومڕانی لە هەرێم دەگوازنەوە بۆ ئەو ناوچانە، کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکانیش بەهۆی شکستی حکومڕانی بەعس خەونیان دەبینی، ڕۆژێک لە ڕۆژان بگەڕێنەوە سەر هەرێمی کوردستان و ئەزمونی حکومڕانی هەرێم لە ناوچەکانیان بەرجەستە بکرێت، کەرکوکییەکان هەموو ئومێدێکیان بە ماددەی ١٤٠ بوو تا ئەو خەونەیان بەدیبێت.

 

دوای ٢٠ ساڵ کەرکوکییەکان خەونەکەیان هێشتا بەدینەهاتووە و ماددە دەستووریەکەش وەک خۆی ماوەتەوە، هەروەها لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بەتایبەت لە دوای فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە تورکیا لەلایەن هەرێمەوە بە ڕێککەوتنێکی ژێربەژێر لەژێر دروشمی ئابوری سەربەخۆ، دۆخی ئابوری کوردستان ڕووبەڕوویی چەندین قەیران بووەتەوە، هەر لە قەیرانی لێبڕین و دواکەوتنی موچە تا دەگاتە گرانی نرخی بەنزین و نەبوونی دەرمان لە نەخۆشخانەکان و ڕاوەستانی زۆربەی پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان.

 

هەروەها لەو کاتەوە پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغدا لە ڕووی سیاسیەوە پەیوەندیەكی تەندروست نەبووە، كە ببێتە هۆی چەسپاندنی بەشە بودجەی حكومەتی هەرێم و مافە داراییەكانی خۆی بە بەردەوامی و بە بێ كێشە ساڵانە وەربگرێت، پەیامی ناوەند لە شیعە و سونە و شەقامی عەرەبیش هەمیشە ئەوەبووە کە هەرێم بەبێ ڕادەستکردنی نەوت شایشتەی دارایی وەرناگرێت، ئەوەی لە نێوانی هەرێم و ناوەند دەگوزەرێت شەڕێکی دەستووری و سیاسیە.

 

قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان و هۆکارەکانی دروست بوونی

لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤ەوە هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی هاتووە، كە خۆی لە دواكەوتنی مووچەی مووچەخۆران، پێنەدانی سلفەی بەڵیندەران و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت، وەستاندنی پێشینەكان، جێبەجێنەكردنی ئەو یاسایانەی كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوە، وەزارەتی دارایی نەیتوانی جێبەجێی بكات وەك "یاسای خاوەن پێداویستیە تایبەتیەكان و یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەس و كاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، زیادكردنی دەرماڵەی مامۆستایانی زانكۆ و هتد، لە گەڵ ئەوەشدا نەبوونی پسوڵەی نەقدی لە بانكەكانی هەرێمی كوردستان بەشێکی قەیرانەکانە، هۆکاری ئەم قەیرانە داراییە لەبەرئەوەیە ٪٨٥ی داهاتی هەرێمی كوردستان لە بەشە بودجەی بەغداوە دێت و حكومەتی بەغدایش لە ساڵی ٢٠١٤وە بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بە تەواوی نەناردووە، بۆیە هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی و كەمی پارەی بانكەكان و دواكەوتنی مووچەی موچەخۆران هاتووە.

 

هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە وەك پێویست ژێرخانی ئابوریەكەی پتەو بكات، بە شێوەیەك ئەگەر بەغدا بودجەی نەنارد خۆی بتوانێت بە بەرهەمی ناوخۆ و داهاتی ناوخۆ ئابوریەكەی بەڕێوە بەرێت.

 

چەند ساڵێکە هۆشداری دەدرێتە هەرێمی کوردستان

گۆڤاری فۆڕن پۆڵەسی ئەمەریکی، ڕاپۆرتێکی بە ناونیشانی "ماڵەکەی کوردستانی عێراق، لە لێواری ڕووخاندایە" لەسەر ڕەوشی هەرێم بڵاوکردووەتەوە، شاری چەمچەماڵی وەک نمونەیەک وەرگرتووە کە لە ئێستادا بەهۆی بابەتی بوونی غاز ململانێی لەسەرە، ئاماژەی بەوەکردووە کە چەمچەماڵ شارێکی وشک و بێ ئاوە، خەڵکەکەی بە ئەستەم کاریان دەستدەکەوێت، سودمەند نەبوون لە سامانی غاز، کە لە ژێر شارەکەیاندا هەیە.

 

لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە پەدەکە و یەنەکە، هەریەکەیان زۆنێکی لە هەرێمەکە کۆنترۆڵ کردووە، نیمچە یەکڕیزی کورد لە دوای ساڵی ٢٠١٨ەوە کەلێنی تێکەوتووە، پەیوەندی دوو حزبەکە تادێت خراپتر دەبێت، ناکۆکییەکانیان لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی داهاتی دەروازە سنورییەکان و بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و غاز و پەیوەندی لەگەڵ بەغدا و بەڕێوەبردنی دەزگا ئەمنییەکانە، ناکۆکی نێوان دوو حزبەکە گەیشتە قۆناغێک نەتوانرا لە تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٢ هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، بەشێوەیەکی مشتومڕاوی تەمەنی پەرلەمان درێژکرایەوە، ئەم دۆخە دوای قەیرانێکی دارایی درێژخایەن دێت لە ساڵی ٢٠١٤ەوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و ناکۆکی بودجە لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵ و شەڕ دژی ڕێکخراوی داعش و پەتای کۆڤید-١٩ دروستبوو، تا ئێستاش بەردەوامە و دەسەڵاتدارانی سلێمانی کەوتنە دۆخێکەوە بە ئاستەم بتوانن مووچەی فەرمانبەران بدەن، تەنانەت خانەنشینێک لە چاوەڕوانی وەرگرتنی مووچەکەیدا لە بەردەم بانکێکی سلێمانی گیانی لەدەستدا، ڕێژەی بێکاری لە هەرێم ١٦٪ تێپەڕاندووە و ڕێژەکە لە نێوان گەنجاندا زۆر زیاترە.

 

فۆڕن پۆڵەسی، لە کۆتای ڕاپۆرتەکەدا دۆخی ئێستای هەرێم و ناکۆکی فرە لایەنی دوو حزبەکە بە مەترسی گەورە دەزانێت لەسەر داهاتووی هەرێم و دۆخەکە بەجۆرێک وێنا دەکات کە بەرگەی خراپتربوون ناگرێت.

 

ئەوەی کە وەک ڕەخنەیەک ئاڕاستەی هەرێمی کوردستان دەکرێت ئەوەیە نەک هەر لە ماوەی ساڵانی دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق لەو شەڕە دەستووریە سەرکەوتوو نەبووە، بگرە لە ئاستی ناوخۆش نموونەیەکی جوانی پێشکەش نەکردووە تا ببێتە جێگرەوەی ڕێککنەکەوتن لەگەڵ بەغدا.

 

ژنان لە چوارچێوەی پڕۆسەی ئازادیدا چەوسێندرانەوە

ئەگەر بە گشتی باس لە ژنانی عێراق و هەرێمی کوردستان بکەین، هەر لەکاتی پڕۆسەی ئازادییەوە لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە زەرەرمەند بوون، بەهۆی جەنگی چەند ساڵەوە بوونە قوربانی و زۆرینەی ئەندامانی خێزانەکانیان لەدەستدا، ئاوارەبوون و بێکاری و بێ ماڵ مانەوە، ئەو جۆرە پڕۆسەیە و سیاسەتە ژنانی ناچار کرد ڕوو لە ناوچەکانی دەرەوەی خۆیان بکەن، ڕووبەڕووی چەندین پیشێلکاری ماف و دەستدرێژی و نایەکسانی ڕەگەزیش ببنەوە.

 

پڕۆسەکە بۆ ژنانی کورد و ئەو دۆخەی هاتە ئاراوە بە تایبەت بۆ ژنانی ئەنفال کارەسات بوو، وەرگرتنی موچە لە بەغدا بۆ ژنانی ئەنفال زۆر قورس بوو بەهۆی ئەوەی بەغدا بەمیراسی بەعس دەزانن و لەبری ئەوەی حکومەتی هەرێم خۆی خزمەتی بە کەسوکاری ئەنفالکراوان بکردایە ناچاری بەغدای کردن.

 

هەر بەهۆی ئەو قەیرانە سیاسی و ئابوری و ئەمنییەی لە دوای ساڵانی پڕۆسەی ئازادی عێراق سەریهەڵدا، ساڵانە هەزاران ژن و منداڵ بەهۆی بێکاری و نەبوونییەوە بەڕێگەی قاچاخ کۆچکردنیان بۆ وڵاتانی ئەوروپا هەڵدەبژێرن و لە دەریادا دەخنکێن، سەدانی دیکە لە زیندانەکان وڵاتانی یۆنان و تورکیا و بەشێکیانیش لە کامپەکان لە دۆخێکی دژواردان و تووشی چەندین نەخۆشی بە تایبەت نەخۆشی دروونی بوون.

 

دەکرێت بوترێت پڕۆسەی ئازادی عێراق، هەرێمی کوردستانی کردە مەلێکی باڵ شکاو هەمیشە لە چاوەڕوانی فریادڕەسێکدایە کە باڵە زامدارەکەی ساڕێژ بکات، هەمیشە بەناوی هاوکارییەوە چەپۆکی وڵاتان بەسەر سەری هەرێمەوەیە، کە ئەمەش خودی دەسەڵاتی هەرێم خوڵقاندوویەتی.