مێژووی ژنانی کورد لە ڕۆژهەڵات، لە چیرۆکگێڕانی شەوانە لە شێوازی ژیانی گوندنشین و هەروەها بەرخۆدانی شاراوەی پێش کۆماری کوردستان "مهاباد"، تاکوو ئامادەیی ڕەمزی و نیمچە داخراو لە ئەزموونی یەکەمی دەوڵەتداری مۆدێرنی کوردی و لەوێشەوە بۆ چوونە ناو حیزبە سیاسییەکان و ڕیزەکانی پێشمەرگە و دواجار ڕۆڵگێڕی لە ڕاپەڕینی «ژن، ژیان، ئازادی»، مێژووی گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی و ڕادیکاڵانە. یانی گۆڕینی ژنان لە «ئۆبژەی سۆنەت» و «هێمای نەتەوە» بۆ «سوژەی ڕزگاری” و "ئەکتەری مێژوو". 

 ئەم دەقە بە تێپەڕین بە چینە چڕەکانی چەوساندنەوەی نەتەوەیی و جێندەری و کۆلۆنیالیزمدا، هەوڵ دەدات نیشان بدات کە چۆن ژنی کورد ڕێگایەکی دوور و دژ بەیەک ڕۆیشتووە؛ ڕێبازێک کە لە دایک و پارێزەری یادەوەری و ناوبژیوانی خێڵەوە دەگۆڕێت بۆ زیندانییەکی سیاسی خۆڕاگر و ڕێبەری مەیدانی شەقام و هەروەها تیۆریسنێکی شۆڕشگێڕ. 

 

بەم پێیە، شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" ڕووداوێکی کتوپڕ نییە، بەڵکو لوتکەی مێژوویی ئەم پرۆسەیە؛ شۆڕشێکی ژنانه کە جەستەی ژنی کورد لە دیلبوونی پیاوسالارییەکان ڕزگار دەکات و دەیگۆڕێت بۆ بزوێنەری ڕزگاری دەستەجەمعی و نەتەوەیی و تەنانەت جیهانی. 

 

 

ڕۆڵی ژنی کورد لە قۆناغی پێش کۆماری کوردستان 

ژنانی کورد لە ڕۆژهەڵات، پێش پێکهێنانی کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ کە لە مهاباد سەنتەر بوو، لە چوارچێوەی نەریت و کولتووری زارەکی و پەیوەندیی گوندنشیندا دەژیان و سەرەڕای سنوورداربوونی پێکهاتەیی، لە کایە جۆراوجۆرەکانی فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و تەنانەت سیاسیشدا ڕۆڵیان هەبوو.  

 

هەرچەندە ڕۆڵی ژنان لەم قۆناغەدا بە شێوەیەکی دامەزراوەیی و فەرمی ڕێکنەخرابوو، بەڵام لە کۆمەڵگا و لە ڕێگەی پەیوەندییە نافەرمی و ناوخۆییەکانەوە ئامادەیییەکی بەهێز و هەندێکجار یەکلاکەرەوەی هەبوو.  

 

لە ڕاستیدا ژنانی کورد ئەو پایە بێدەنگ و شاراوەی کۆمەڵگا بوون کە مانەوەی کولتووری و ئابووری و شوناسانەی نەتەوەی کوردیان کردە مەمکین؛ ژنێک کە هەم چیرۆکنووس بوو، هەم پارێزەری نەریت و هەم مامۆستای بەرخۆدان بوو. لەو چوارچێوەیەدا دەکرێ ژنانی کورد بە یەکەم و گرنگترین ماشێنی دژە ئاسمیلەکردنی زارەکی هەژمار بکرێن کە تا ئێستاش بەهۆی بێدەسەڵاتییانەوە لە هەندێک ناوچەی ڕۆژهەڵاتدا ئەم ڕۆڵە بنەڕەتییە دەگێڕێت. 

 

ژنانی بەساڵاچوو کاریگەر لە پێکهاتەی خێڵەکیدا ڕێزیان لێدەگیرا و هەندێکجار دەسەڵاتی بڕیاردانیان هەبوو، هەروەها نێوەندگیرییان دەکرد لە بابەتە پەیوەندیدارەکان بە هاوسەرگیری و ئاشتیسازی نێوان ماڵەکاندا. نموونەی زۆر لە ژنانی «ڕیش سپی» هەن کە دەستوەردانیان لە پرۆسەی چارەسەرکردنی ناکۆکی و کێشە خوێنییەکان کردووە و قسەکانیان کاریگەر بووە. 

هەرچەندە بەشداری سەربازی ژنان وەک دامەزراوەیەک لە پێش کۆماری کورددا دیار نەبوو، بەڵام ژنان لە بەرخۆدانی ناوخۆیی یان هێرشی دەرەکیدا شانبەشانی پیاوان وەستابوون. 

 

 هەندێک لە بەڵگەنامە ناوخۆیی و زارەکییەکان باس لە بەشداریکردنی ژنان لە شەڕی خێڵەکی و ململانێ چەکدارییەکان دەکەن یان ئەوە که پشتگیری شەڕڤانیانیان دەکرد لە دژی هێرشەکانی قەزاقەکان و هەروەها هێزەکانی حکومەتی ڕەزاشای پەهلوی. بە مانایکی دیکه پێش بەدامەزراوەییکردنی پەروەردەی گشتی، دایکانی کورد یەکەم دامەزراوەی پەروەردەیی بوون. 

 

 پێش کۆماری کوردستان ژنانی کورد هەڵگری سەرەکی کولتووری زارەکی و نەریتی گێڕانەوە بوون، ئەوان چیرۆکنووس، گۆرانیبێژ، دواندن و لایە‌لایە و پارێزەری مێژووی زارەکی "فۆلکلۆر" بوون. 

 

چیرۆکەکانی وەک "مەم و زین" و هەزاران چیرۆکی فۆلکلۆری داستانی و شۆڕشگێڕانه، گێڕانەوەی بەرخۆدان و کارەسات لە  «دەنگبێژی» و «مور»دا تەنیا لەلایەن ژنانەوە نەگێڕانەوە، بەڵکو کارەکتری ژن لەوێدا هێمای فیدایی، خۆشەویستی، خۆڕاگری و حیکمەت بوون.  

 

دەتوانین بڵین که ئەم ئامادەبوونە ئەدەبییە نیشانەی دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی ژنە لە خەیاڵی بەکۆمەڵی کۆمەڵگەی کوردیدا. 

ڕۆڵی ژنی کورد لە کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦  

کۆماری کوردستان یەکەمین دیاردە بوو کە بە فەرمی بانگەوازی ژنانی کورد کرد بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەی نەتەوەسازیی مۆدێرنی کورد. دامەزراندنی «یەکێتی ژنانی دێموکراتی کوردستان» وەک قۆڵی فەرهەنگی حیزبی دێموکرات زەمینەی بۆ بەشداریی ڕێکخراوی ژنان لە بوارەکانی وەک خوێندەواری، پەروەردەی فەرهەنگی و چالاکیی کۆمەڵایەتی خۆش کرد. هەرچەند ئەم یەکێتییە لە ڕووی پانتاییەوە سنووردار بوو و زیاتر لە مەهاباد و دەوروبەری چڕ بووەوە، بەڵام بە وەرچەرخانێک لە مێژووی بزووتنەوەی ژنانی کورد دادەنرێت. 

 

بەڵام بەشداری ژنان تا ڕادەیەکی زۆر لە ئاستی کولتووری- هێمایدا مابووەوە. ئەوان لە پێکهاتە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی کۆماردا بە پەرلەمان و کابینەی حکومەتەوە ئامادە نەبوون، ڕۆڵی ئەوان زیاتر وەک نوێنەرایەتی نەتەوە لە شێوەی دایک و پارێزەری نەریت و هێمای بەرخۆدان لە قاڵب درا؛ نوێنەرایەتییەک کە ڕەگ و ڕیشەی لە نەریتە پیاوسالارییەکاندا هەبووە کە جەستەی مێینەی بچووک دەکردەوە بۆ هێمای نیشتمان و پاکی. 

 

 جەختکردنەوە لەسەر کۆماری کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ئەزمونێکی سیاسی مۆدێرن و ئامادەیی جیاوازی ژنان، ئەگینا لە پارچەکانی تری ناوچەی ڕۆژەڵات گەلێک ژن هەبوون کە تەنانەت پێگە و ڕێزێکی باڵاتر و جیاوازتریان لە هەیکەلی خێڵەکیدا هەبووە. 

 

سەرەڕای ئەو سنووردارکردنانە، کۆماری کوردستان جەختی لە بنیاتنانی جۆرێک لە «سوژەی ژنی کورد» کردەوە؛ بابەتێک کە هەرچەندە هێشتا دیل بووە لەلایەن نوێنەرایەتییە هێمادارەکانەوە، بەڵام ئاسۆیەکی نوێی بۆ ئەگەرەکانی داهاتوو کردەوە. 

 

 دەکرێت بڵێین بۆ یەکەمجار لە مێژووی هاوچەرخی کوردستاندا ژنان لە کۆماری کوردستاندا لە کایەی ژیانی تایبەتی و زارەکییەوە بەرەو قۆناغی گشتی و سیاسی ڕۆیشتن، هەرچەندە ئەم گواستنەوەیە ناتەواو و سنووردار و کۆنترۆڵکراو بوو، بەڵام بناغەیەکی بۆ بزووتنەوەکانی دواتری ژنان دروستکرد کە خۆیان وەک بابەتی خەبات و مێژووسازی پێناسە دەکرد نەک هێما. 

 

ڕۆڵی ژنی کورد لە دوای کۆماری کوردستان و چوونە ناو پارتە سیاسییەکان 

داڕمانی پێشوەختەی کۆماری کوردستان و سەرکوتکردنی، کۆتایی ئەزموونێکی سیاسی نەبوو، بەڵکو سەرەتای گواستنەوەیەکی درێژخایەن و دژبەیەک بوو: گواستنەوەی ژنانی کورد لە ماڵەوە بۆ گۆڕەپانی گشتی که هاوکات بوو لەگەڵ دوو فشاری قووڵ وەک «سەرکوت» و «بەرهەمهێنانەوەی دامەزراوە پیاوسالارییەکان.

 

هەرچەندە کۆماری کوردستان لە ڕووی کردارییەوە تەمەنی کورت بوو و فەزایەکی زۆر سنووردار بوو، بەڵام ئەو دەرفەتە زمانەوانی و پەروەردەییە سنووردارانەی کە بۆ ژنان دابین دەکرد- لەوانەش پۆل، وانه‌ و بەرنامەی پەروەردەیی و بڵاوکردنەوەی ڕۆژنامەی کوردی- «ئاستێکی ئەگەری»ی کردەوە بۆ پرۆسەی گۆڕینی ژنان له هەڵگری کولتووری زارەکی، بەرەو ئەکتەرە سیاسی. 

 

لە دەیان ساڵی دواتردا، نابێت پرۆسەی هاتنە ناوەوەی ژنان بۆ ناو پارتە سیاسییە کوردییەکانی ڕۆژهەڵات "ئێران" وەک هێڵێکی ڕاست و ڕزگاری سەیر بکرێت، لە ڕاستیدا دوو ڕێگای هاوتەریب و هەندێکجاریش دژ بەیەک سەریان هەڵدا؛ یەکەم: پارتە چەپەکانی وەک «کۆمەڵە» کە زووتر و قووڵتر ژنانیان لە پێکهاتە ئایدیۆلۆژی و سەربازییەکاندا بەرەو خۆ ڕاکێشا و هانی ژنانیان نەک تەنیا وەک هێما بەڵکو وەک چالاکوانی مەیدانیش دەدا. 

 

دووەم: زیاتر لایەنە ناسیۆنالیستەکان یان نەریتخوازەکان کە بوونی ژنانیان سنووردارتر و لە بواری کولتووری و شانۆییەکاندا دەهێشتەوە. 

 

 توێژینەوە مەیدانییەکان و لێکۆڵینەوە تایبەتمەندەکان جەخت لەسەر بەردەوامی ڕۆڵی ژنان لە کۆمەڵە و پاشان لە پێکهاتەکانی پەیوەست بە پژاک/پەکەکە دەکەنەوە، بەڵام هۆشداری دەدەن لەوەی کە گوتاری فەرمی یەکسانی جێندەری لە دامەزراوە چەکدارەکاندا هەندێک جار تێچووی مرۆیی و پێکهاتەیی لەگەڵدا بووە. 

 

سەرهەڵدانی ڕێکخراوەکانی وەک پژاک و میکانیزمەکانی بۆ «ئازادی ژنان» وەک هاوسەنگی جێندەری، باڵە سەربازییەکان و کۆمیتەکانی پەروەردەیی ژنان، دەبێ لە دوو ئاستدا بخوێنرێتەوە؛ ئاستی وتاری یانی "گۆڕینی «ژنە ستەملێکراو| بۆ "ژنی سوژە و بریکار" و ئاستی هەڵوێست "دڵنیاکردنەوەی ئەم گوتارە لە مەیدان". 

 

لە زۆرێک لە دەقی تەشکیلاتی و وتارە فەرمییەکانی گرووپەکاندا ڕیکلام بۆ ئەم بەرنامانە دەکرێت، بەڵام تۆماری ڕاستەقینە ئەوە دەردەخات کە هەم سەرمایەیەکی ڕەمزی گەورە بەرهەم هێنرا و هەم بووە هۆی دروستبوونی پرسیاری ئەخلاقی و پێکهاتەیی، بە تایبەت لە جوگرافیای ئێراندا کە ئاشناییەکی کەمی لەگەڵ بزووتنەوە کوردییەکان و بەتایبەتی ئۆتۆنۆمی سیاسی- حیزبی ژنانی کورد هەیە. 

 

 تێنەگەیشتن یان نەزانی کە بووە هۆی پرسیارگەلێکی وەک ئەوەی ئایا بەرهەمهێنانەوەی سیاسەتی چەکداری بە دروشمی «رزگاری ژن» خۆی مۆدێلی نوێی دەوڵەتی پیاوسالاری خۆسەر بەرهەم ناهێنێتەوە؟ هەژموونی بەربڵاوی تەشکیلاتی مەدەنی ژنان و بوونی تەواوەتییان لە بوارە جۆراوجۆرەکانی خەباتی دەستەجەمعیدا، بەتایبەتی لە سەردەمی ڕاپەڕینی شۆڕشگێڕانەی «ژیان، ژیان، ئازادی»دا، نیشانی دا کە خەباتی چەکداری لە بزووتنەوەی کورددا ئامانج نییە و زیاتر سەپاندنێکە لەلایەن حکومەتە ناوەندەکانەوە. 

ڕۆڵی ژنانی ڕۆژهەڵات لە بزووتنەوەکانی سەردەم و بەرخۆدان لە زیندانەکاندا 

لە دەیان ساڵی ڕابردوودا ژنانی کورد لە ڕۆژهەڵات (ئێران) سنووری «چالاکی مەدەنی» و «ئامادەبوونی ڕەمزی»یان بەزاندووە و بوونەتە یەکێک لە بزوێنەرە سەرەکییە سیاسی و کولتوورییەکانی بەرخۆدان. 

 ئەوان نەک تەنها لە ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و ژینگەپارێزی و پەروەردەیی، بەڵکو لە ڕیزەکانی پارتە سیاسییەکان و بزووتنەوەکانی شەقام و تۆڕەکانی بەرخۆدانی ژێرزەمینیشدا ڕۆڵی سەرکردایەتییان گرتۆتە ئەستۆ. 

 ئەم سەرکردایەتییە بەرهەمی ئەزموونێکی مێژوویی دیاریکراوە؛ ئەزموونی دوو چەوسانەوە، چ وەک ژن لە کۆمەڵگەیەکی پیاوسالاردا و چ وەک کورد لە پێکهاتەی پاوانخوازانەی دەوڵەتی ئێراندا. 

 

زیندانەکانی سنە، ورمێ، کرماشان و ئڤین بوونە گۆڕەپانی سیاسەتی ژنانی کورد. «شیرین عەلەم‌هۆلی» کە پێش لەسێدارەدانی دروشمی «ژن، ژیان، ئازادی» لەسەر دیواری ژوورەکەی نووسیبوو، نیشانی دا کە چۆن تەنانەت زیندانیش دەتوانێت شوێنی لەدایک بوونی ئاسۆیەکی شۆڕشگێڕانە بێت. شیرینێک کە لە لایەن ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە لە سێدارە درا و بڵاوبوونەوەی گوتاری ڕزگاریخوازانەی هاوڕێیانی لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی نەبینی. 

 

زەینەب جەلالیان دوای چەندین ساڵ زیندانی و بەرەنگاری بوو بە «پاسەوانێکی زیندووی ئیرادەی دەستەجەمعی». «وریشه مورادی» و «پەخشان عەزیزی» سەرەڕای حوکمی لەسێدارەدانیان «قوربانی ستەم» نین بەڵکو فەرماندەی ئایندەیەکی ئەگەرین؛ ئەو ژنانەی کە تەنانەت لە زیندانیشدا دەستبەرداری پێگەی خۆیان نەبوون وەک سوژەی سیاسی چالاک بەردوام بوون. 

 ئەم چرکەساتانە ئەوە دەردەخەن کە ژنانی کورد لە سەردەمی هاوچەرخدا لە پێگەیەکی پاسیڤدا ناوەستن، بەڵکو لە پێگەی دامەزرێنەرانی وتاری بەرخۆداندا وەستاون.  

 

شیرین، زینەب، پەخشان، وریشه، ژینا مودەڕس‌گۆڕجی، زارا محەمەدی، سروە پوور محەمەدی و هەڤاڵانیان سەرچاوەی زانست و شۆڕشن کە ژنان پشتی پێدەبەستن و هاندەدرێن بۆ درێژەدان بە خەبات. 

 

بێگومان زەینەب جەلالیان لە هەژدەهەمین ساڵی زیندانیدا ڕۆڵێکی بێ‌هاوتا لە مێژووی شۆڕشگێڕانەی ژناندا هەیە. بە واتایەکی تر، جەلالیان خۆی ئێستا وێنەیەکی پۆرترەیی ئەو مێژووەیە کە ئێمە پێیدا تێپەڕین و ئەو ڕێگایەی کە هێشتا لە ئارادایە. 

بە کوشتنی "ژینا ئەمینی" لەلایەن حکومەتەوە لە شەهریوەری ساڵی ٢٠٢٢ ئەم تۆوانەی بەرخۆدان، گۆڕا بەرەو تەقینەوەیەکی سەرتاسەری و گشت‌گیر.  ڕاپەڕینێک کە لە بنەچەی خۆیدا، کوردستان، لە گۆڕەپان و شەقامەکانەوە ئاگری گرت و دواتر بە تەواوی جوگرافیای ئێران و جیهاندا بڵاوبووەوە و باڵی کێشا. دروشمی «ژن، زیان، ئازادی» کە ڕەگ و ڕیشەی لە خەباتی ژنانی کورد لە قەندیل و ڕۆژئاوادا بوو، لەم ساتەدا بوو بە زمانی گشتگیری ئازادی جیهان. 

 

دەتوانین بڵین ئەمە شۆڕشێکی ژنانە، نەک بەو مانایەی کە بچووک بکرێتەوە بۆ ڕەگەز، بەڵکو بەو مانایەی کە ژنانی کورد گەیشتوونەتە پێگەی بکەری مێژوویی تێیدا؛ بابەتێک کە سیاسەت پێناسە دەکاتەوە و سنوورەکانی دەوڵەت- نەتەوە تەحەدا دەکات و ئاسۆیەکی نوێی ڕزگاری بەکۆمەڵ پڕۆژە دەکات. 

 

 هەروەها "دایکانی ئاشتی" و "دایکانی دادخاهی کورد" یش لەم پڕۆسەیەدا پێگەیەکی بێ‌وێنەیان هەیە. 

 ئەوان ماتەمینی کەسییان تێپەڕاندووە و گۆڕاون بۆ سیاسەتی بەکۆمەڵ. دایکانی شەهیدان، گیانبەختکراوان، زیندانیان و بێسەروشوێنکراوان، ئێستە پارێزەری یادەوەری بەکۆمەڵ و دەنگی ویژدانی کۆمەڵگەن.  

 

ئەم دایکانە بەرامبەر به ئینکار و مەترسی دەوڵەت وەستاون، ماتەمینییان گۆڕیوە بۆ سیاسەتێکی ئەخلاقی و ڕادیکاڵ؛ سیاسەتێک کە دژی لەبیرکردن کاردەکات و دادپەروەری مێژوویی بە زیندووی دەهێڵێتەوە. 

 

ژنانی کوردی ئەمڕۆ، ئیتر تەنیا "دایکی شەرڤان" یان "خوشکی شەهید" نین؛ بەڵکوو ئەوان سەرکردەی سەربازی، تیۆریسینی سیاسی، چالاکوانی مافی مرۆڤ، شاعیری بەرخۆدان و پارێزەری یادەوەری بەکۆمەڵن. یانی لە پڕۆسەی نەتەوەسازیی کورددا ژنان لە ناوەنددا وەستاون نەک لە پەراوێزدا. 

 

ڕاپەڕینی "ژن، ژیان، ئازادی"

خاڵی پێک‌گەیشتن هەموو ئەو ڕێگایانە؛ یانی لە خەباتی ڕێکخراوەیی و ژینگەییەوە تا بەرخۆدان لە زیندانەکان و شەقامەکاندا. 

 ئەم ڕاپەڕینە جیهانگیرە ئەوە نیشان دەدات کە شۆڕش لە ڕۆژهەڵات لە بنەڕەتدا شۆڕشێکی ژنانە؛ شۆڕشێک کە جەستەی ژنی کوردی لە ئۆبژەی چەوسانەوە گۆڕیوە بۆ بزوێنەری ڕزگاری و هەروەها سیاسەتی به زمانی ژیان سەر لە نوێ نووسیوەتەوە.