تێگەیشتن لە چەمكی جێندەر
شاناز هیرانی – نووسەر
باسكردنی پرسێك، یان چەمكێكی نوێ و هاتنی بۆ ناو هەر كۆمەڵگەیەك، پێویستە بەردەوام قسەی جدیی لەسەر بكرێت، لە هەمان كاتدا هەڵوەستە و شیكردنەوەشی بۆ بكرێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵگەوە تێگەیشتنێكی ڕاست و دروستی هه‌بێت بۆی، تا بە تەواوی ئامانجی خۆی لە جێبەجێكردن و ناوەرۆكدا بپێكێت. یەكێكیش لەو چەمك و زاراوانە (جێندەر)ە.
سەرەتا پێویستە ئەو چەمكە شیكاریی ورد و زانستیی بۆ بكرێت تا لەگەڵ بەهای كۆمەڵایەتی و عورف و نەریتەكانی كۆمەڵگەدا بگونجێنرێت، چونكە تا ئێستا تێنەگەیشتن و تێگەیشتنێکی سەرپێیانە هەیە لەسەر ئەو چەمكە و بەو شێوەیە نەناسێنراوە تا تاكەكان ئاشنای بن و لە مەبەستی تێ بگەن.
لەو كاتەوەی وشەی (جێندەر) وەك چەمكێك هاتووه‌تە نێو زانستە كۆمەڵایەتییەكان، دەرگایەك واڵا بووە بۆ لێكدانەوەی جیاواز و ئەو نادیدەگرتنانەی لە نێوان ڕەگەزی نێر و مێ هەن و پەیوەندیداریشن بە شوناسی كۆمەڵایەتییه‌وه. مرۆڤ وەك مێ یان نێر، یان وەك دوو ڕەگەزی سەرەكی لە دایك دەبێ و دەژی، بەڵام ئەوە كۆمەڵگە و كولتوورە كە ڕۆڵەكان (ژنێتی، پیاوێتی) بەپێی تێگەیشتنەكانی خۆی بۆ هەریەكە لەو دوو چەمكە بۆ هەردوو كارەكتەرەكە دیاری دەكات.
بۆیە كاتێك كۆمەڵگە بەپێی عەقڵییەتی كۆمه‌ڵایه‌تی، عورف، كولتوور و نەریت ڕۆڵەكان دیاری دەكات، ئەوا بە چەندین ڕێسای كۆمەڵایەتی و فۆرمی جیاجیا ژن لە قاڵب دەدات. ژنیش بۆ ئەوەی نەكەوێتە بەر مەترسی، ناچارە پابەند بێت بەو پێوەر و ستراكچەرە كۆمەڵایەتییانە و دواجاریش ناتوانێت لەو سنوورانەی بۆی كێشراون، لابدات. بەمەش (ژنبوون) بەو پێوەرانە دیاری دەكرێت كە وابەستەن بەو كۆمەڵە خاڵانەوه. واتە هەر ئەوەیە كە سیمۆن دی بۆڤوار دەڵێت "هیچ مێیینەیەك وەك ژن لە دایك نابێت، بەڵكو دەبێت بە ژن."
ئەو ژنبوونەی سیمۆن باسی دەكات، بەرهەمی ستراكچەری كۆمەڵایەتی و كولتووریی نێرسالارییە، نەك ژنبوون وەك شوناسێكی تایبەت بە خودی ژن بێ و لە دیدگا و بۆچوونی خۆیەوە هەڵقوڵابێت و بە فۆرم و ناوەرۆك و بەهای مێنییەكان لە خۆیدا بەرجەستە كرابێ.
شوناس پرۆسەیەكی مێژووكردی فرەڕەهەندە و چەندین فاكتەر و هۆكاریش ڕۆڵیان لە دروستبوونی شوناسدا هەیە. ژن بە هۆی ڕەگەز و تایبەتمەندییە بایۆلۆژییەكان، لە قۆناغە جیاجیاكانی مێژوودا پێگەی لە قاڵب دراوە. فاكتەرەكانی مێژوو بە (ئایین، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كولتووری) هەموویان هۆكارن لە داتاشینی شوناسێكی نزمتر لەلایەن پیاوەوە بۆ ژنان. بۆیە دەتوانین بڵێین جێندەر چەمكێكە كە سەرجەمی ئەو توێژینەوە و لێكۆڵینەوانە دەگرێتەوە كە لە دۆخی ژنان دەكۆڵنەوە.
چەمكی جێندەر و ئه‌و تیۆرانه‌ی لەسەری دروستبوون، مەبەستیەتی ئەو تێڕوانین و بۆچوونانە پووچەڵ بكاتەوە كە ڕەگەز دەكاتە پێوەر بۆ ڕۆڵپێدان، نەك باری كۆمەڵایەتی، بە تایبەتییش ئەو ڕۆڵانەی دروستكراوی كردەی كۆمەڵایەتین و گرێدراون بە ڕەگەزەوە.
چەمك و تێزی جێندەر پێیوایە ئەو نادادی و نایەكسانییەی لە دۆخی ژناندا هەیە، پەیوەندیی بە تایبەتمەندییە بایۆلۆژییەكانەوە نییە، بەڵكو لە ئەنجامی نۆرم و ڕێسا و بونیادە كولتوورییەكانی كۆمەڵگەوەیە كه وایكردووە ئەو نایەكسانییە بێته ئاراوه. بەمەش دەتوانین چەمكی جێندەر بەوە پێناسە بكەین، كە مانای دەستەبەركردنی ماف و هەل و ڕۆڵە بۆ ژنان و بەشداریپێكردنیانە لە هەموو كایەكانی ژیاندا بەبێ جیاكاریی ڕەگەزی یان جەستەیی.
گەر باس لە یەكسانیی جێندەری بكەین، نابێت ئارگۆمێنتی ئەوە بهێنینه‌وه كە نێر و مێ، یان ژن و پیاو بە تەواوی وەكو یەكن و لە ڕەفتار و توانست و بژاردەكانیاندا هیچ جیاوازییەك لە نێوانیاندا نییە، چونكە مرۆڤەكان دەبێ بە پێوەری شارەزایی و توانست جیا بكرێنەوە، جا چ ژن بن یان پیاو.
لە یەكسانیی جێندەریدا ژن وەك بوونێكی یەكسان لە ڕووی بەها و پێگەوە سەیر دەكرێت. لێرەدا چەمكی جێندەر بیانووی بایۆلۆژی ڕەتدەكاتەوە و پێیوایە هیچ جیاوازییەك و بەربەستێكی بایۆلۆژی و كۆمەڵایەتی بوونی نییە. نموونەی زۆریش هەن لەسەر ئەو بابەتە: لە كوردستان نموونەیەكی زیندوو و بوێرانەمان لە ڕۆژئاوای كوردستان هەیە كە ژنانی شەڕڤانن، ئەوانەی توانییان بەرامبەر بە دڕندەترین هێزی تاریك و توندڕەو بوەستنەوە، چەك بكەنە شان و بچنە بەرەكانی شەڕەوە، هەم لە ڕووی جەستەییەوە و هەم لە ڕووی بیرو هزر و بیركردنەوەیان، كە وایكرد بە هەموو جیهان بڵێن هیچ كاتێك بیانووی بایۆلۆژی ڕێگر نابێت لە بەردەم یه‌كسانیی مرۆڤەكاندا.
گرنگیی یەكسانی جێندەری لەوەدایە پەیامی دادپەروەری و یەكسانی و بە مرۆییبوونی سەرجەم كایەكانی لە نێو خۆیدا هەڵگرتووە، تا ژنان بە بیر و هزر و توانستی خۆیان، یەك گوتاری هاوبەشیان هه‌بێت و كار لەسەر بەرفراوانكردنی ڕێسا و ماف و گوتاری ژنانە بكه‌ن.
ڕاستییەکەی، دابونەریتی كۆمەڵایەتی و كولتووری نێرسالاری، ژنیان هەڵاواردووە. گەر باس لە كۆمەڵگەی كوردییش بكەین، بە ڕوونی دیارە تا ئێستا زۆرینەی ژنی كورد گوتار و هزرێكی ژنانەیان لا گەڵاڵە نەبووە، تەنها بیروبۆچوون و جیهانبینیی پیاوانە دەناسن و لە ژیانی خۆیاندا پەیڕەویشی دەكەن. بۆیە هەوڵدان بۆ گۆڕینی ئەو عەقڵییەت و كولتوورەی كە تێیدا ژن بە گوناهبار و حەرامكراو نیشان دەدات و بۆ دەرچوون لە چوارچێوەی عەقڵییەتە ترادیسیۆنییەكان، پێویستمان بە هۆشیارییە، چونكە هۆشیاری ئازادی دروست دەكات. ئەوەی پێویستە بۆ چارەسەركردنی جیاكاریی جێندەری، هەبوونی هۆشیارییەكی ڕاستەقینەی ژنانەیە. تا پرۆژەی بۆ بەرەوپێشەوەچوونی هۆشیاری و فیكری ژنانە هەبێت. هەرچەندە ئاسان نییە لە كۆمەڵگە داخراوەكاندا پیاو دەستبەرداری ئەو دەسەڵات و سەروەرییە باڵایەی بێت، بەڵام كاری جیدی دەتوانێت ئەو دەمارگرژییە خێڵەكییە كەم بكاتەوە و لەناوی ببات، ئەگەرچی كاریگەرییەكانی خێرا نین.
ڕاوین كۆنیڵی ژنەنووسەر لە بەشی دوەمی كتێبەكەی (جێندەر و دەسەڵات، جێندەر و تاك و سیاسەتە ڕەگەزییەكان)دا باس لە مێژووی پەرەسەندن و لێكۆڵینەوەكان لەسەر جێندەر دەكات. سەرەتا لە سەدەی ناوەڕاستەوە دەست پێ دەکات تا دەگاتە تیۆرەکانی سەردەم. ڕاوین دەڵێت: "تیۆرە زانستی و كۆمەڵایەتییەكانی جێندەر، تیۆری تازەن، لە بنەڕەتدا لە ڕۆژئاوا سەریان هەڵداوە. بۆیە دەبێت ئەو مێژووە باس بكەین كە بووه‌تە هۆكاری بەرهەمهێنان و پەرەسەندنی ئەو تیۆرە. چونكە ئێستا بووه‌تە بابەتێكی گرنگ و لەم دواییانەدا لە نێوان گرووپە فێمێنیستییەكاندا مشتومڕی زۆری لەبارەوە دەكرێت. زۆربەی جار هەوڵدراوە ئەو گفتوگۆیانە تەرجەمەی ئەو مانایە بكەن و دیاری بكەن و بیخەنە نێو بواری جێبەجێكردنەوە."
ناوەڕاستی سەدەی بیستەم بە سەرەتاكانی جیاكردنەوەی جێندەر و ڕەگەزی بایۆلۆژی دادەنرێت. لەوێوە بە مانا كۆمەڵایەتییەكەی بۆ ڕەگەزی بایۆلۆژی لێكدرایەوە. ئەو گوتارەش زیاتر دوای سەرهەڵدانی شەپۆلی دووەمی بزاڤی فێمێنستی ده‌ركەوت. ئەو كاتە فێمێنیستەكان دروشمی یەكسانیی جێندەرییان بەرز كردەوە. بیرۆكەی گەشەسەندنی كۆمەڵایەتی پەرەیسەند. ئەو پرۆسەیەی كە تێیدا تاكەكان سیفەتی (ژنێتی، پیاوێتی)یان بەگوێرەی ئەرك و ماف و ئەو پاڵنەرانەی دەبنە هۆی ڕەفتار و هەڵسوكەوتیان، دەستنیشان كرد. ئەو كاتە فێمێنیستەكان بە توندی ڕەخنەیان لە تیۆر و چەمك و گریمانە كلاسیكییەكانی جیهان گرت. هەر لەگەڵ پەرەسەندنی تیۆریی فێمێنیزیمشدا، تەنها لەسەر بابەتی نایەكسانی و جیاكاریی ڕەگەزی نەوەستان، بەڵكو پرسیارێكی گرنگیان ورووژاند: ئایا چۆن ناسنامەی جێندەری دەبێتە هۆی داڕشتنی ئەجێندای بڕیاردان و لە سیاسەتی وڵاتانیشدا لە هەمبەر سەرجەم پرسە گرنگ و هەستیارەكاندا كاریگه‌ریی هه‌یه.