ئیبتسام ئیغفیر  

بەنغازی- ئابووری لیبیا بەهۆی قەیرانە سیاسییەکان و دابەشبوونە ناوخۆییەکانەوە بەرەوڕووی ئاڵەنگاری ئاڵۆز دەبێتەوە، ئەمەش بڕیارە ئابوورییە گفتوگۆیاویەکانی لێدەکەوێتەوە، شارەزایان پێیان وایە چاکسازی گشتگیر بگیرێتەبەر کە دادپەروەری ئابووری و بەردەوامی بەرەوپێش ببات، کۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پاڵنانی سیاسەتی هاوسەنگتر و دادپەروەرانەتر.

 

لەناو ئەو گێژاوە ئابوری و سیاسییەی لیبیای گرتووەتەوە و نەبوونی سەقامگیری دارایی، حکومەت لەم دواییانەدا بڕیارێکی دەرکرد کە گفتوگۆی بەرفراوانی لێکەوتەوە، دیارترینیان دەستکاریکردنی نرخی دۆلار بۆ جاری دووەم، سەپاندنی باجی زیادە لەسەر فرۆشتنی دراوی بیانی، ئەم ڕێوشوێنانە ڕەنگدانەوەی قووڵی ناهاوسەنگییە پێکهاتەییەکانە لە ئابووریی لیبیا و نەبوونی دیدێکی ڕوونی ئابووری یان ستراتیژییەکی گشتگیری چاکسازی لە نێوان بڕیاردەرەکاندا ئاشکرا دەکەن.

 

لە چاوپێکەوتنێکی تایبەتدا لەگەڵ ئاژانسەکەمان، ئاریج فەرەج سنوسی، ئەندازیار و پسپۆڕ لە بواری پەرەپێدانی نێودەوڵەتی و سیستەمی وزەی نوێبووەوە، ڕوونیکردەوە کە پێناچێت ئەم ڕێوشوێنانە دەرئەنجامی پلاندانانی درێژخایەن بن، بەڵکو زیاتر وەک کاردانەوەیەک دەردەکەون بەرامبەر بەو فشارانەی کە لەئەنجامی بەرزبوونەوەی خواست لەسەر دراوی ڕەق و دابەزینی نەختینەیی، لەگەڵ بەردەوامی گەندەڵی دامەزراوەیی و نەبوونی ئاسایشە، ئەمە ڕێگری دەکات لە ئەگەری داڕشتنی دیدێکی ئابووری کاریگەر یان دابینکردنی چارەسەری درێژخایەن، ئەم پێوەرانە ئەو بیرۆکەیە بەهێز دەکەن کە ئابووری لیبیا هێشتا بە کاردانەوەی دەستبەجێ بەڕێوەدەچێت نەک بە بڕیاری باش لەبەرچاو گیراودا بزوێنرێت، ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر سەقامگیری بازاڕ و متمانەی هاوڵاتیان دەبێت.

 

کاریگەرییەکانی سیاسەتی دارایی و ئاسۆی ئابووری

 

ئاریج فەرەج سنوسی ڕوونیشیکردەوە، کە کاریگەری ئەو سیاسەتانە بەخێرایی لە بازاڕی ئاڵوگۆڕدا هەستی پێدەکرێت، بەوپێیەی سەپاندنی باجی نوێ بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی کەلوپەلی هاوردەکراو، ئەمەش بووە هۆی دابەزینی ڕوونی توانای کڕینی هاوڵاتیانی لیبیا، بازاڕەکە شایەتی کەیسێکی سەرلێشێواوی بوو بەهۆی چاوەڕوانییە نەرێنییەکانی لای بازرگانان، ئەمەش خواستی لەسەر دۆلار زیاد کرد، دیناری بەرەو خراپتربوونی زیاتر پاڵنا.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، ڕەنگە دیناری لیبیا لە کورتخایەندا ڕووبەڕووی لاوازی زیاتر ببێتەوە بەهۆی نەبوونی متمانەی گشتی، لەکاتێکی درێژخایەندا ئەگەر چاکسازییە بنەڕەتییە پێکهاتەییەکان جێبەجێ نەکرێن، بە تایبەتی لە بوارەکانی بەرزکردنەوەی بەرهەمی ناوخۆیی و هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات دوور لە نەوت، بەرەوڕووی لاوازی زیاتر دەمێنێتەوە.

 

ڕوونیشیکردەوە کە هەندێک لە بەرپرسان ئەم جۆرە ڕێوشوێنانە وەک بەشێک لە پلانی چاکسازیی ئابوری وردە وردە دەبینن، بەڵام بە بۆچوونی من ئەوەی ڕوودەدات تەنها هەوڵێکە بۆ کۆنترۆڵکردنی قەیرانێکی دارایی دامرکێنەر بەشێوەیەکی کاتی کە لە ئەنجامی کەمبوونەوەی داهاتەکان، بەرزبوونەوەی خەرجییە گشتییەکان، دابەشبوونە سیاسییە بەردەوامەکانەوە دێتە ئاراوە، ئەمە جگە لە زیادبوونی فشارە نێودەوڵەتییەکان، ئەم بڕیارانە قووڵایی ستراتیژی و یەکگرتنن کە پێویستە بۆ ڕزگارکردنی ئابوورییەک، کە ڕووبەڕووی مەترسی داڕمان دەبێتەوە.

 

دادپەروەری ئابووری و ڕۆڵی کۆمەڵگەی مەدەنی

 

لە ژێر ڕۆشنایی ئەم دۆخەدا، چالاکوانانی مەدەنی زەنگی ئاگادارکردنەوەیان لێداوە، هۆشدارییان داوە لە کاردانەوەی کۆمەڵایەتی و ئابووری ئەم سیاسەتانە، ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ئەم ڕێوشوێنانە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر گروپە لاوازەکان هەیە، بەبێ ئەوەی کەمبوونەوەی ڕاستەقینەی خەرجییەکانی دەوڵەت یان لێپرسینەوەی ڕوون بۆ دەزگا گشتییەکانی بەرپرسیار لە بەفیڕۆدانی دارایی لەگەڵدا بێت، هاوڵاتیان دەبێ بزانن کە تێچووی پلاندانانی شکستخواردوو بە تەنیا لە ئەستۆ دەگرن، ئەمەش لە کاتێکدایە کە هیچ ئاراستەیەکی ڕوون بۆ ئەنجامدانی پێداچوونەوەی هەمەلایەنە بە سیاسەتی دارایی دەوڵەت نییە.

 

لەو چوارچێوەیەدا، ئاریج فەرەج سنوسی وتی: داواکاری کەمکردنەوەی خەرجییە گشتییەکان، بەتایبەتی سەبارەت بە موچەی بەرزی پەرلەمانتاران و وەزیران و نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکان، داواکارییەکی ڕەوا و دادپەروەرانەیە لەبەر ڕۆشنایی قەیرانی ئابووریی ئێستا، دادپەروەری کۆمەڵایەتی پێویستی بەوەیە کە خۆپارێزی لە لوتکەوە دەست پێبکات نەک لە گیرفانی هاوڵاتیانی ئاساییەوە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بەڵام گرنگە خەرجییەکان بە شێوەیەکی بیرکراوە کەمبکرێنەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە باڵیۆزخانەکان، چونکە هەر کەمکردنەوەیەکی خراپ لەبەرچاو بگیرێت دەتوانێت کاردانەوەی پاشەکشە بکات و زیان بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی لیبیا بگەیەنێت، چ لەڕووی دارایی و چ لەڕووی سیاسییەوە، هەروەها ڕۆڵی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی زۆر گرنگە لە پاڵنانی سیاسەتی ئابووریی دادپەروەرانەتر و بەردەوامتر، کاریگەری ئەم کەرتە دەتوانرێت بە یەکخستنی هەوڵەکان و گرنگیدان بە بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی لیبیاییەکان، دوور لە گرژییە سیاسییەکان زیاتر بکرێت.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، پێویستە ئامرازەکانی فشاری ئاشتیانە چالاکبکرێن، لەڕێگەی ڕێکخستنی هەڵمەتی ڕاگەیاندنی و ئەنجامدانی کۆڕی گفتوگۆ، جگە لە پێشکەشکردنی پێشنیاری ئابووری جێگرەوە کە تیشک دەخاتەسەر تێچووی کۆمەڵایەتی بڕیارە نادادپەروەرەکانی حکومەت، لە پێناو بەدواداچوونی سیاسەتی هاوسەنگتر و دادپەروەرانەتر.

 

نافەرمانی مەدەنی: ئامرازێکی ناڕەزایەتی لە نێوان کاریگەری و مەترسییەکان

هاوکات لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی ئاڵوگۆڕ، داوای نافەرمانی مەدەنی وەک ئامرازێک بۆ ناڕەزایەتییەکی ئاشتیانە دژی سیاسەتە ئابوورییەکان سەریهەڵدا، ئاریج فەرەج سنوسی پێی وایە، سەرباری ئەوەی ڕاستەوخۆ بە یاسا ناناسرێت، نافەرمانی مەدەنی وەک ئامرازێکی شەرعی لە چوارچێوەی ئازادی ڕادەربڕیندا دەمێنێتەوە، بە مەرجێک پابەند بێت بە بنەمای ئاشتیخوازەکان و کردەوەی تێکدەرانەی لەگەڵدا نەبێت، سەرکەوتنی نافەرمانی مەدەنی بە تەواوی پەیوەستە بە ڕادەی ڕێکخستن و بنەما و یەکگرتوویی داواکارییەکان، شمشێرێکی دوودەمە؛ دەتوانێت ئامرازێکی کاریگەر بێت بۆ فشار کە پاڵ بە گۆڕانکاری ئەرێنییەوە بنێت، بەڵام دەتوانێت بگۆڕێت بۆ ئاژاوە ئەگەر پێشەنگایەتی و دیدێکی ڕوونی نەبێت.

 

ئەزموونی وڵاتانی دراوسێ، وەک تونس و سودان، نیشانی داوە کە نافەرمانی مەدەنی دەتوانێت ئامرازێکی یەکلاکەرەوە بێت لە گۆڕینی سیاسەتەکان یان تەنانەت ڕووخاندنی حکومەتەکان، بەڵام هەڵگری تێچووی کۆمەڵایەتی بەرزە ئەگەر دیدێکی یەکگرتوو و هەمەلایەنەی نەبێت.

 

لە دۆسیەی لیبیادا، ناڕەزایەتییە ئابوورییەکانی پێشوو سنووردار و پەرش و بڵاو بوون، داوای ستراتیژی نوێیان دەکرد کە بە نەرمی و بەردەوامیی تایبەتمەند بن بۆ دەستەبەرکردنی کاریگەرییەکی ڕاستەقینە و بەردەوام.

 

دیدگایەک بۆ چاکسازی ئابووری و گەڕاندنەوەی سەقامگیری

سەبارەت بە ئایندەی ئابووری لیبیا ئاماژەی بەوەدا کە ئاسۆی تاریک دەردەکەوێت مەگەر گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە ڕێبازی ئێستادا ڕوونەدات، ئەمەش داوای چاکسازیی گشتگیر دەکات، سەرەتا بە پێداچوونەوە بە سیاسەتەکانی پاڵپشتی و داڕشتنەوەی بڕگەی موچە، چاکسازی لە بانکی ناوەندی لیبیا، دامەزراندنی سندوقێکی سەروەری کە بەڕێوەبردنی ڕوون و کاریگەری داهاتی نەوت مسۆگەر بکات.

 

جەختی لەوە کردەوە کە ئاوەدانکردنەوەی دامەزراوەکانی دەوڵەت و بەهێزکردنی فەرمانرەوای باش کلیلی ڕزگارکردنی ئابووری لیبیایە لە مەترسی داڕمان، هەر چاکسازییەکی ڕاستەقینە دەبێت لەسەر بنەمای دیدێکی ستراتیژی ڕوون بێت کە بەردەوامیی دارایی و گەشەسەندنی ئابووری کاریگەر مسۆگەر بکات.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، پێویستە هەنگاوی بەپەلەیش بگیرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر گروپە زیانلێکەوتووەکان، ئەم ڕێوشوێنانە بریتین لە پێشکەشکردنی هاوکاری دارایی ڕاستەوخۆ، کاتی بۆ هەژاران، سەقامگیرکردنی نرخی کاڵا سەرەتاییەکان لەڕێگەی یارمەتییە ڕاستەوخۆکانەوە، دەستبەجێ ڕاگرتنی خەرجییە بەفیڕۆدەرەکانی گشتی،  دەستپێکردنی گفتوگۆیەکی ئابووری نیشتمانی کە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان لەخۆبگرێت.

 

لە کۆتایی قسەکانیدا، ئاریج فەرەج سنوسی جەختی لەوە کردەوە، سەرکەوتنی ئەم گفتوگۆیە پەیوەستە بەوەی کە ڕاستەقینە و ڕوون بێت، کۆمەڵگەی مەدەنی، ناوەندەکان، کەرتی تایبەت، شارەزایانی ناوخۆی تێدا بەشداربێت، لە ئەنجامدا ئەنجومەنێکی ڕاوێژکاری ئابووری سەربەخۆ دابمەزرێنێت کە وەک پەیوەندییەک لە نێوان هاوڵاتیان و بڕیاردەرەکاندا کاردەکات، ئەم جۆرە هەنگاوانە ڕێگەی گەڕاندنەوەی متمانەی لەدەستچوو و کردنەوەی ڕێگەی هەمەلایەنەیە، چاکسازیی ئابووری دادپەروەرانە کە پشتیوانی کۆمەڵگەی بەهرەمەندە، بەشدارە لە بەهێزکردنی سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە لیبیا.