لاڤە کوردە

 

سلێمانی- ساڵانە لەگەڵ هاتنی وەرزی سەرما هاوڵاتیان چاوەڕێی وەرگرتنی بەرمیلێک نەوت لە حکومەتی هەرێم دەکەن، لەم ساڵانەی دوایداو لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە بە بیانوی قەیرانی دارایی و شەڕی دژی داعش قەیرانەکان بەرۆکی نەوتی سپییان بۆ ماڵانیش گرت، بەجۆرێک چەند ساڵێک تەنها نەوت بۆ ناوچە شاخاوییەکان لە بەرامبەر بڕێک پارە کە کەمتر بوو لە ٥٠ هەزار دینار دابەش دەکراو خێزانەکانی دیکە نەوتی بازرگانیان دەکڕی کە مەبەست لەو نەوتەیە لە لایەن بازرگانانەوە دەهێندرێتە هەرێمی کوردستان، هەرچەندە کە ئەو نەوتەی بەسەر هاوڵاتیاندا دابەش دەکرێت لە لایەن حکومەتی عێراقەوە بە بڕە پارەیەکی کەم دەدرێتە حکومەتی هەرێم، بەڵام حکومەتی هەرێم نرخەکەی لەسەر هاوڵاتیان زیاد دەکات، هۆکاری ئەم بارگرانییەش بۆ سەر شانی هاوڵاتیان مامەڵەی پیاوانە بە سوتەمەنیەوە کە ئەم دۆخەی خوڵقاندووە.

 

سوتەمەنی هەرێم بەدەستی پیاوان وێران بوو

ژن لە بنیاتنان و گەشەكردنی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتووخواز بە ئاستێكی یەكجار زۆر پەراوێز خراوە و هەلی بەشداریی لە گەشەكردن و بنیاتناندا نادرێت پێی، بەهای ژن لە كوردستان دەبەسترێتەوە بە پێناسە كۆنەخوازییەكانەوە، ئەمە هۆكاری سەرەكییە بۆ بەستنەوەی ژن بە كاری ماڵەوە، دنیایەكی یەكجار بچووكتر خراوەتە بەردەم ژن و ڕێگری لێدەکرێت و بواری پێنادرێت داهێنەرانە کار بکات، لە هەرێمی کوردستاندا کە کۆی سێکتەرەکان بەهۆی باڵادەستی حوکمێکی پیاوانەوە توشی قەیرانێکی گەورە بووە تا ئەو ئاستەی کۆی خزمەتگوزارییەکان بۆ هاوڵاتیان تێک چووە،  سێکتەری سوتەمەنیش بەهەمان شێوە دوور لەدەستی ژنە، بە شێوەیەک هەموو خۆرە مامەڵەیەک بە نەوت و گازی هەرێمەوە تەنها پیاوانی دەسەڵات دەیکەن و داهاتەکەشی هەر دەچێتەوە دەستی چەند پیاوێک.

 

ئەگەر باس لە لیژنەی ووزەو سامانە سروشتییەکان و پیشەسازی و بازرگانی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بکەین کە مافی بەدواداچوون و لێکۆڵینەوەو سەردانی مەیدانی هەیە، لیژنەکە لە  ١٠ ئەندام پێکهاتووە کە تەنها یەک ژن هەیە با ناوی "گلیزار ڕەشید" کە لە فراکسیۆنی پارتی دیموکراتی کوردستانە و جێگری سەرۆکی لیژنەکەیە، لیژنەیەکی گرنگ و گەورە کە تەنها یەک ژنی تێدابێت جێی هەڵوێستەیە، لە کاتێکدا ئەو ژنەش ئەندامی فراکسیۆنێکە کە تەواوی دەسەڵاتی هەرێم و مامەڵەکردن بە سوتەمەنیەوە بەدەست ئەو پارتەیە، لە لایەک بچوکردنەوەی ژن کە بە مەبەست دەکرێت و لە لایەک مەلەفی نەوت و گازە کە تەنها بەدەست چەند لایەنێکی دەسەڵاتە و بە تایبەت پەدەکە، بەو واتەیەی ڕێگە نادرێت لێکۆڵینەوەی جدی لەو پرسەدا بکرێت.

 

ساڵ بە ساڵ نرخی بەرمیلێک نەوت بۆ خەڵکی هەرێم بەرز دەبێتەوە

هەرێمی کوردستان ئەو کانگای نەوتەی قەترەیەک نەوتی بۆ هاوڵاتیان نییە، ساڵانی ڕابردوو بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بۆ ماڵان حکومەت کەمتر لە ٥٠ هەزار دیناری وەردەگرت، ساڵی ٢٠٢٠ نرخەکەی لە نێوان ٥٠ -٥٥ هەزار دینار بوو، بەڵام بۆ ئەمساڵ نرخەکەی دووهێندەیە ڕۆژی ١٧ی تشرینی یەکەم، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم رایگەیاند، نەوتی سپی بەپێی پسوڵەی خۆراک بەسەر ماڵاندا دابەشدەکەن و بۆ هەر بەرمیلێک نرخەکەی ١٠٠ هەزار دینار دەبێت، دواتر بەڕێوەبەرایەتی نەوت و کانزاکانی سلێمانی ئاماژەی بەوەکرد کە لە شارۆچکەی پێنجوێنەوە دەست بە دابەشکردنی نەوتەکە دەکرێت و بۆ هەر بەرمیلێک ١٠٣ هەزارو ٥٠٠ دینار لە ماڵان وەردەگیرێت، ئەوەش ناڕەزایەتی هاوڵاتیانی هەرێمی لێکەوتەوەو زۆرینەی شارۆچکەکان و ناوچە شاخاوییەکان ڕەتیانکردەوە ئەو بەرمیلە نەوتە وەربگرن.

 

ئەوە لە کاتێکدایە، حکومەتی عێراق بە ٣٠ هەزار دینار نەوت دەنێرێتە هەرێم و لە هەرێم نرخەکەی زیاد دەکرێت، ساڵی رابردووش حکومەتی عیراق بڕیاریدا بە ٣٠ هەزار دینار نەوت بنێرێت بۆ هاوڵاتیانی هەرێم و هەر بەو نرخەش بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشبکرێت، بەڵام نرخەکەی زیادکرا بۆ ٥٠ هەزار.

 

بەرهەمهێنانی نەوتی سپی لە پێداویستی ناوخۆ زیاترە

ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە  یەک ملیۆن و ٢٠٠ خێزانەو ساڵانە پێویستیان بە ٢٤٠ ملیۆن و ٢٠٠ هەزار لیتر نەوتی سپی هەیە،  بۆ پڕکردنەوەی پیداویستییەکانیان ئەگەر تەنها  یەک  بەرمیلی ٢٠٠ لیتری بەکاربهێنن، لە بەرامبەردا چوار پاڵاوگەی نەوتییەکەی هەرێم "بازیان، کار، تاوکێ، لاناز" لە توانایاندایە ساڵانە ٤٤٦  ملیۆن و   ٥٠٨هەزار لیتر نەوتی سپی بەرهەم بهێنن، ئەمەش نزیکەی دوو هێندەی پێداویستی ناوخۆیە.

 

هەروەها هەرێمی کوردستان خاوەنی نۆ کێڵگەی نەوتییە، کە ٤٥ ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی تێدایە، هاوکات بەپێی ئەوەی کە حکومەتی هەرێم رایگەیاندووە رۆژانە ٤١٨ هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێندرێت، لەکاتێکدا هەرێم خاوەنی ئەو سامانەیە لەماوەی شەش ساڵی رابردوودا حکومەت نەیتووانیووە بۆ تەواوی خەڵکی، واتا بۆ هەر خێزانێک یەک بەرمیل نەوت دابین بکات.

 

نەوت لەناوخۆ گران و بۆ دەرەوە هەرزان

لە کاتێکدا لەم هەرێمە کە کانگای بەرهەمهێنانی نەوتە، نرخەکەی بۆ هاووڵاتییەکانی نەگونجاوەو بەرزە، بەڵام بە بۆ وڵاتان هەرزان فرۆش کراوەو لە بازاڕەکانی جیهاندا بە هەرزانتر لە نرخی نەوتی وڵاتان دەفرۆشرێت بیانوی ئەم هەرزانییەش مەبەست لێی دۆزینەوەی کڕیارە.

 

نەوتی فرۆشراوی هەرێم تەنها لە مانگەکانی حوزەیران، تەمووز، ئابی ئەمساڵدا ٢٠٢٢،  ٣٧ ملیۆن و ٨٥٦ هەزار و ٥٢ بەرمیل، بووە کە دەکاتە تێکڕا فرۆشی ڕۆژانە ٤١٦ هەزار بەرمیل، هەرێمی کوردستان نەوتەکەی ١٣ دۆلارو ١٦ سەنت کەمتر لە نرخی برێنت فرۆشتوە، پێشتر ١١ دۆلار کەمتر دەیفرۆشێت.

 

نەوتی هەرێم دەچێتە چنگی تورکیاوە

هه‌رێمی کوردستان پێگه‌یه‌كی تایبەتی بۆ سوتەمەنی تورکیا هەیەو به‌بێ سامانی سروشتی کوردستان تورکیا ناتوانێت له گه‌شەکردن‌‌ به‌رده‌وامبێت، هەربۆیە کۆمپانیا نەوتییەکانی تورکیا لە ٨ کێڵگەی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن و ٧٥٪ی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانیش بەخاکی تورکیادا تێپەڕ دەبێت و کۆمپانیای ووزەی تورکی خاوەندارێتی دەکات، بەشێکی کرێی گواستنەوەی نەوتیشی بۆ دەمێنێتەوە، هەروەها پارەی فرۆشی نەوتی هەرێم بە فلتەری بانکە تورکیەکاندا تێپەڕ دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان.

 

ساڵی ٢٠١٣ نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ئەوکاتی حکومەتی هەرێم‌و ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتیەکان، گرێبەستێکی ٥٠ ساڵییان لەبارەی نەوتی هەرێمەوە لەگەڵ تورکیا واژۆکرد، بەڵام تا ئێستاو دوای ٩ ساڵ هیچ ڕونکردنەوەیەک سەبارەت ئەو گرێبەستە بەردەست نییە.

 

 هەرچەندە بەپێی یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ کە بەیاسای نەوت‌و گاز ناسراوە، پێویستە حکومەتی هەرێم شەفافیەتی تەواو لەگرێبەستە نەوتیەکانیدا ڕەچاوبکات، بەڵام بەهۆی نەبونی زانیاری پێویست‌و ناڕونی لەبارەی پرۆسەی دەرهێنان‌و فرۆشتن‌و داهاتی نەوتی هەرێم‌و گرێبەستە نەوتییەکان، چاودێران‌و بەرپرسانی حکومەت‌و تەنانەت پەرلەمانیش، ئاگاداری وردەکاری بەشێکی زۆر لەگرێبەستەکان نین‌ و هیچ کەسێک ئاگاداری وردەکاری گرێبەستی ٥٠ ساڵی نییە، بەدەر لەوەی کە نەوتی هەرێمی کوردستان بەهۆی ئەو گرێبەستەوە ڕادەستی تورکیا دەکرێت، ئەو داهاتەشی کە دەستی دەکەوێت هەر ناڕوونەو تەنها لایەنی دەسەڵاتدار لە حکومەتی هەرێمدا سودی لێدەبینێت و لە خزمەت هاووڵاتیاندا نییە.

 

حکوومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا تەنیا لە ڕێی تورکیاوە نەوت هەناردە دەکات، واتە تەنیا لە یەک دەروازەوەیە، کە ئەمە هەڵەیەکی ستراتیژیی گەورەیە. بۆ ئەوەی ئاسایشی هەناردەی نەوت و ئاسایشی ئابووریی هەرێمی کوردستان پارێزراو بێت، پێویستە حکومەتی هەرێم دەروازە و سەرچاوەی دیکەیش بۆ هەناردەکردنی بدۆزێتەوە، چونکە پرۆسەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێی تورکیاوە هەموو کات بەهۆی هەڵوێستێکی توندی تورکیا لە هەمبەر پرسی کورد مەترسی بۆ دروست دەبێت و لەگەڵ ئەوەی دوای ساڵی ٢٠١٣ کە گرێبەستی ٥٠ ساڵەی نەوت واژۆ کرا، هەرێمی کوردستان بە سیاسەتی دەوڵەتی تورکیا کەوتە ناو قەیرانی بەردەوام و لەو ساڵەشدا کە بارزانی ڕیفراندۆمی ڕاگەیاند، دەوڵەتی تورکیا بە ڕێگەی سەربازی و داخستنی فرۆکەخانە و سیاسەتی ئابووری و کۆمەڵایەتی هێرش و داگیرکاری بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەڕێوەبرد.