حەسنا محەمەد

 

شەهبا- جندرێس دەروازەی مێژوو و شارستانییەتی ڕۆژئاوای کوردستانە کە هەموو مێژوو و شارستانیەتی تێدایە، باخچەیەکی جوانی سروشتە، لەگەڵ دەشتی سەوزی فراوان، دەیان گوندی کوردی لە دەوروبەری جندرێس هەیە، کە هەریەکەیان چیرۆکێکی مێژوویی و شارستانییان هەیە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، یەکەم ناوچەی هەرێمی عەفرینە لە بواری کشتوکاڵ و ئابووریدا و سەرچاوەیەکی سەرەکی ناوچەکەیە، لێرەدا باس لە مێژوو، ناسنامە، کولتوور و نەریتەکانی خەڵکی ناوچەی جندرێس دەکەین.

 

جوگرافیای ناوچەی جندرێس

ناوچەی جندرێس ٨٠ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژئاوای حەلەبەوە دوورە، لە کۆتایی باشووری ناوچەکە زنجیرە چیای جەبەل ئەلئەکرادە، لە دەشتاییەکی پیرۆزدا لە بەشی باکووری ڕووباری عەفرینە، کە سێ کیلۆمەتر دوورە، لە ڕۆژئاواوە درێژ دەبێتەوە بۆ قووڵایی دەشتاییەکە، پێشتر بە دەشتی ئەنتاکیا ناسراوبوو، لووتکەکانی چیای ئەمانۆس ئەم دەشتاییە لە دەریای ناوەڕاست جیا دەکاتەوە، ٥٠ کم باکووری ڕۆژئاوای جندرێس کەنداوی ئیسکەندەرونە، شارۆچکەی جندێرس ١٨ کم لە باکووری ڕۆژئاوای شاری عەفرینەوە دوورە.

 

بەرهەمە شوێنەوارییەکان لە جندرێس

جندرێس لە شوێنێکی پڕ لە شوێنەواردایە، ۱١٥ چیای شوێنەوارناسی لە دەوروبەری جندرێس هەن و چیای جندرێس گەورەترینە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ١٥ هێکتار و بەرزی ٢٠ مەترە، لە لای باکووری ڕۆژئاوای جندرێس، شوێنێک هەیە بۆ شانشینی ئەلەلاخ کە ئێستا پێی دەوترێت تیل ئەتشانا، ئەم پاشایە یەکێک بوو لە دەوڵەمەندترین پاشاکانی سەردەمی هوریا-میتانیان لە ٢٧٠٠ پ.ز، جندرێس تا سەدەی شەشەمی لەدایکبوون ڕێڕەوێکی ستراتیژی بوو کە دەشتی ئەنتاکیا لە ناوچەی دیلۆک و ڕەحای لەسەر ڕووباری فورات بەیەکەوە دەبەستەوە.

 

ئاگرۆ یان جندرێس

وشەی "ئاگر" لە زمانی کوردیدا هەبووە و تا ئەمڕۆش ئەم وشەیە بەکاردێت، ناوی شارەکە بە "ئاگرۆ" ناسراوە، کە بە واتای کامپی ئاگریش دێت، چونکە کوردەکان خۆری یەزدانی بوون و پیرۆزترین خوداوەندیان لەگەڵدا بوو، هەروەها ئاگر لە ئاییندا زۆر پیرۆز بوو، بۆیە کوردەکان ئاگریان لە هەموو پەرستگاکان/شوێنەکان دانا، بۆیە ئەم ناوە لە شارەکەدا ئاماژەی پێکرا، لە لایەکی ترەوە، ئاماژە بەوەدەکرێت ناوی شارەکە پێی دەوترێت "جندرۆس"، بەپێی بەڵگەنامە و وشەکانی زمانی لاتینی، ناوەکە لە دوو بەش پێکهاتووە، بەشی یەکەم "جەند" بە واتای سەرباز دێت و بەشی دووەمیش "ئێریس"لە یۆنانیدا بە واتای "خاوەنی هێز" دێت و تا ئەمڕۆش بە "جەندەرەس، جندرێس، جندەرۆس" ناسراوە، بەڵام لە ئێستادا، بە زۆری بە جندرێس لە ناو کۆمەڵگەدا ناسراوە.

 

تۆڕی بازرگانی و ڕێگای جندرێس

تۆڕی ڕێگاکان لە نێوان هەموو شارە کۆنەکانی باکووری ڕۆژئاوای سوریا بەستراوەتەوە، بەتایبەتی لە سەردەمی سەلەوقی، یەکێک لە گرنگترین ڕێگاکان کە ئەنتاکیا دەبەستێتەوە بە شارەکانی لای باکووری ڕۆژهەڵات، لەبەر ئەو کاتە، بازرگانی پێویستی بە وەستان هەبوو هەتا لە ئەنتاکیا بۆ کورۆس دەپەڕینەوە، ئەم وێستگەیە لە جندرێس بوو، چونکە لە نێوان هەردوو شارەکەدا بوو.

 

سەرچاوە سەرەکییەکانی ژیان لە جندرێسە

جندرێسییەکان کاری کشتوکاڵی گرنگ دەکەن و یەکێکە لە ناوچە گرنگەکانی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە هەرێمی عەفرین، یەکێک لە کێڵگە کشتوکاڵییە گرنگەکان بریتییە لە چاندنی دار زەیتوون، لە جندرێس ٣٦ ئامێری زەیتوون بەردەستن، ٢٢یان لەسەر سیستمێکی ناوەندی کار دەکەن، جگە لە دۆزینەوەی کارگەیەک بۆ ترێ، دوای زەیتی زەیتوون، دانەوێڵە، ڕەزە مێوەکان، باخچەی سەوزە و میوەی جۆراوجۆر لەو ناوچەیەدا بەرهەم دەهێنرێت، لە هەمان کاتدا، دەوڵەمەندە بە کشتوکاڵی توتن، یەکێک لە گوندەکانی ناوچەی جندرێس کە بە چاندنی توتن ناسراوە، گوندی جەلەمە. لە سەرانسەری هەرێمی عەفرین، ناوچەی جندرێس خاوەنی خەباتێکی ئابووری گرنگە بەتایبەتی لە بازرگانی زەیتووندا.

 

جندرێسلە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە شاری عەفرینە و ٣٣گوندی هەیە، بەگوێرەی خاکی هەر گوندێک، سەوزە و میوە بەرهەم دەهێنرێت، بە سەرچاوەی سەرەکی ئابووری هەرێمی عەفرین ناسراوە.

 

کولتووری هاوکاری لەناو خەڵکی جندیراسدا بەناوبانگ بوو

ژنێک بە ناوی ئەسمەهان ڕەسوڵ، تەمەن ٥٣ ساڵ، خەڵکی ناوچەی جندرێس، باسی سروشت و کولتووری ناوچەکە دەکات و وتی: ناوچەی جندرێس دەوڵەمەندە بە سروشت، بە تایبەتی بە چاندنی دار زەیتوون لە سەرتاسەری هەرێمی عەفرین بەناوبانگە، لە باشووری ناوچەکە سەوزەمان دەچاند،  لەبەر ئەوەی ئاوێکی زۆر لە دەوروبەری جندرێس هەبوو، سەوزەکانیش باشتر بەرهەم دەهاتن، هەروەها گوندی جەلەم بە چاندنی توتن ناسراوە و دوای توتن دانەوێڵە چێندرا، لە ڕابردوودا، گوندنشینەکان پێکەوە چوونە سەر زەوی و پێکەوە کاریان دەکرد، کلتووری هاوکاری زۆر بەربڵاو بوو، ژنانی هەموو گوندەکان کۆبوونەوە و لەگەڵ دراوسێکانیان کاریان دەکرد، ئێمە زۆر دڵخۆش بووین کاتێک لە ماڵی خۆماندا بووین، گوندەکانی باکووری جندرێس بە چاندنی جۆرەکانی میوە بەناوبانگ بوون.

 

لە شۆڕشی ڕۆژئاوادا، جندرێس مۆری خۆی لەسەر مێژوو دانا

ناوچەی جندرێس لە هەرێمی عەفرین زۆرترین باجی لە شۆڕشی ڕۆژئاوای کوردستان کە لە ساڵی ٢٠١٢ دەستی پێکرد داوە، لە ماوەی ساڵەکانی شۆڕشدا، جندرێس دەستکەوتی گەورەی بەدەستهێنا، لە ساڵی ٢٠١٣دا یەکەمین تیمی یەکینەکانی پاراستنی ژنان بە ناوی "ش. ڕوکەن" لەوێ دروستکرا و ژنان پێگەی خۆیان لە سوپادا زیاد کرد، لەگەڵ ئەوەشدا، خەڵکی جندرێس، بەتایبەت ژنەکانیان،  لە بەرامبەر هێرش و هەوڵەکانی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا بەرخۆدانیکی بەردەوامیان کردووە بۆ پەڕینەوە بۆ خاکی عەفرین بە درێژایی ساڵەکانی شۆڕش و لەسەر هێڵە سنوورییەکان بوونە قەڵغانی زیندوو، وەک دەزانرێت، ناوچەی جندرێس و گوندنشینەکانی نزیک سنووری دەوڵەتی تورکیان، لە تەنیشت دروستکردنی سوپای یەپەژە، یەکەم گۆڕستانی شەڕڤانانی ئازادی لە هەرێمی عەفرین بە ناوی ش. سەیدۆ لەسەر چیای قەزقلی لە ناوچەی جندرێس دروستکراوە، لە مێژووی شۆڕشدا مۆری خۆی دانا و ئەفسانەی مێژوویی نووسی، لە بەرخۆدانی سەردەمدا، وەک هەمیشە لە مێژوودا، ئەو بەرگری خۆی نیشاندا و بەردەوام بوو لە خۆبەدەستەوەنەدان بۆ داگیرکاری.

 

دوای داگیرکردنی ناسنامەکەی لەناوچوو

لە ١٨ی ئاداری ٢٠١٨، دوای ٥٨ ڕۆژ لە بەرخۆدان لە شاری عەفرین و ناوچەکانی، هەرێمی عەفرین کەوتە ژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا و چەتەکانی، ئەوە ٥ ساڵە کە جندرێس لەگەڵ سروشت، مێژوو، کەلەپوور و خەڵکەکەی ڕووبەڕووی داگیرکاری بووەتەوە، ئەو چیایەی کە مێژووەکەی دەگێڕێتەوە دزراوە، گۆڕستانی ش.سەیدۆ سێدۆ لەلایەن چەتەکانەوە وێرانکرا و دەیان شوێنی پەناگە و چیاکانی جندرێس دەستدرێژی کرایە سەر، ژنان هەموو ڕۆژێک لە جندرێس ڕووبەڕووی ڕفاندن، کۆمەڵکوژی، لاقەکردن و ئەشکەنجەدان دەبنەوە.

 

لە بوومەلەرزەکەشدا باجی زۆری دا

داگیرکاری ئەردۆغان و چەەتەکانی بەس نەبوو، بەهۆی بوومەلەرزەکەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ، جندرێس زۆرترین زیانی گیانی و ماددی بەرکەوت، هەموو باڵەخانەکانی جندیراس بەهۆی کاریگەری بوومەلەرزەکەوە وێران بوون و لەبەر ئەوەی دەوڵەتی تورکیا و چەتەکانی ڕێگەیان نەدا یارمەتییە مرۆییەکان و تیمەکانی فریاکەوتن بچنە ناوچەکە هەتا ئەو کاتەی خەڵکەکە بەخێرایی لە وێرانەکان ڕزگارکران، خەڵک بۆ چەند ڕۆژێک لەژێر داروپەردوودا مانەوە و بووە هۆی گیان لەدەستدانی سەدان هاوڵاتی مەدەنی.