ژنانی ئێرانی... ڕۆڵە جیاوازەکان لە سەردەمی خەلافەتی ئیسلامیدا

مالڤا محەمەد

 

ناوەندی هەواڵ- مافی ژنان لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی تر لەگەڵ داگیر کردنی ئیسلامی جیاواز بوو، لە سەردەمی ئەمەویدا چەند مافێک بەخشرا، بەڵام لە سەردەمی عەباسیەکان ڕۆڵێکی بەرچاویان هەبوو کە لە لایەن کاریگەری ژنانەوە دیاریکراوە، بەڵام مێژووی ئێران یان مێژوونووسان کە خوێندنەوەیان لەسەر مێژووی وڵات و دۆخی ژنانیان کردووە باسی ژنانی ئێرانیان نەکردووە لەدوای ئیسلام تاوەکو سەدەی نۆزدە، تەنها لە هەندێک شتدا باس کراون.

 

ژنان لە سەردەمی ئەمەوییەکان

ئیسلام بە ژنانی ئێرانی بەخشی کە لە سەردەمی خەلافەتی ئەمەویدا زۆرترین کاریگەریان لەسەر داگیر کردنی ئیسلامی و یاساکانی هەبوو کە تێیدا حوکمی قورئان و سوننە لە ڕووی ماف و موڵک و ئامادەبوونی کۆمەڵایەتی و ئەرکەوە زاڵ بوو، هەمان ئەو مافانەی کە بە گشتی لە هەموو ئەو ناوچانەدا هەبوو.

 

ژنانی خەلیفەی ئەمەوی لە ئێران ڕۆڵی جیاوازیان لە بواری سیاسیدا گێڕاوە و هیچ ڕێگرییەک نەبوو لە تێکەڵبوون لە نێوان ڕەگەزەکان وەک ژن لە چاوپێکەوتنی پیاواندا و قسەکردن لەگەڵیاندا لە کەلتوور و ئەدەب و هونەردا، ڕەخنەوە هەڵاواردن یەکێک بوو لەبابەتی گفتوگۆکانیان.

 

لە ڕووی ئابوورییەوە، ژنانی نا موسڵمان لە پێدانی جیزیە بەخشرابوون، ئەگەر ژنێک خاوەنی زەوییەک بووایە، ئەوا تەنها باجی دەدا.

 

لەڕووی ژیانی کۆمەلایەتییەوە ئورف و داب و نەریت چەندین چەمکی بەهێز کردووە لەوانە پەیوەستبوونی شەرەف لەگەڵ ژنان و کەمکردنەوەی مافی میراتی ژنان لەسەر ئەو بنەمایانەی کە پێویست ناکات کاربکەن و چەندین چەمکی تر .

 

چەندین ژن بە دیل گیرابوون لەوانە کچی دوا کەساری ساسانی یەزدگردی سێیەم "شەهربانو شا، کەیهان بانۆ، شاهیناز بانۆ"، عەلی بن ئەبی تاڵیب "٥٩٩ -٦٦١"، حوکمی ئەوەیان کرد کە سێ شازادەکە هاوسەرگیری لەگەڵ موسڵمان بکەن، بۆیە شازادە شەهربانو کە "سولافا"شی پێدەوترا بوو بە هاوژینی حسینی کوڕی عەلی بن ئەبی تاڵیب "٦٢٦- ٦٨٠" وعەلی سجاد ناسراو به زین ئەلعابدین بوو، بەڵام لە کاتی پوپریۆم لە ٦٥٨ی زاینی مرد و لە مەزاری "بی بی شەهربانو" لە تاران بە خاک سپێردرا.

 

بەڵام خوشکەکەی کەیهان بانو لەگەڵ محەمەدی کوڕی ئەبی بەکر ئەلسدیق ٦٣١-٦٥٨ هاوسەرگیری کرد و قاسمی کوڕی محەمەدی کوڕی ئەبی بەکری بوو، لە کاتێکدا شازادە شەهیناز بانو ٦١٠-٦٩٣ هاوسەرگیری لەگەڵ عەبدوڵڵای کوڕی عومەری کوڕی خەتاب کرد و سالمی کوڕی عەبدوڵڵای کوڕی عومەری بوو .

 

زۆربەی مێژوونووسان کە دەستیان لە داگیرکردنی ئیسلامی ئێران و چارەنووسی بنەماڵەی ساسانیان گرتووە، هیچیان لەبارەی هاوسەرگیری حوسێنی کوڕی عەلی لەگەڵ شازادەی فارسی شەهربانو شا نەوتووە، نەیانهێشت کوڕەکانی سەردەم ببنە خەلیفە و بەو پێیەش تەنیا کوڕەکانی ژنی ئازاد توانیان دەسەڵات بگرنە دەست، دەوڵەتی ئەمەوی جل و بەرگی سەپاند کە هەموو لاشەیان دەشارێتەوە بەسەر ژنانی موسڵمان و ژنانی باوەڕەکانی دیکەی وەک مەسیحی و جوولەکە، هەرچەندە ژنان توانیان لەگەڵ پیاوان دابنیشن و لە خوانەکاندا هۆنراوە بخوێننەوە.

 

ژنانی قەرەج ئەو ئازادیە کۆمەڵایەتیەیان نەبوو کە هاوتەمەنەکانیان لە کۆشکەکاندا پێی گەیشتوون و دەرفەتی ئەوەیان نەبوو ڕاستەوخۆ گوزارشت لە ژیان و خۆیان بکەن و نەریتەکانی دێهاتەکانیان توندتر بوون لەسەر ژنان و بزووتنەوەکانیان و جڵەوی کۆمەڵایەتی و بەها ئەخلاقییەکان.

 

خەلافەتی عەبباسی سەردەمی جەوارییەکان

یەکەم سەردەمی عەباسی ٧٥٠-٨٤٧ بە ڕۆڵی ژنانی ئێرانی دیاری کرا و مافی کارکردنیان لە بوارە جیاجیاکاندا پێبەخشرا کە دیارترینیان بواری سیاسیە، زۆرێک لە جەوارییەکانی ناو کۆشکەکانی خەلیفەکانی عەباسی توانیان لە پاش دەرچوونیان لە پەیژەی کۆمەڵایەتی سەرکەون، لەوانە ئەوانەی کوڕەکانیان بوون بە خەلیفە و پێشتر دەسەڵاتیان پێدرابوو نەک نائاسایی، لەوانە دراوسێی فارسی "مەرەجیل" ی دایکی خەلیفە.

 

جەوارییەکان تەنیا لاشەی فرۆشراو و کڕین نەبوون، ئەوان سێبەرێکی فرەکلتوری و فرە ڕەگەزی بوون کە دەوڵەتی عەبباسیان دیاری دەکرد، لە کاتێکدا لە ژیانی گشتیدا کاریان لەو پیشانە دەکرد کە سەر بە ژنان بوون وەک دیکۆر و مایە و هەروەها لە خولانەوە و چ ئەوانەی کە کەلتوورێکی گەورەتریان هەیە لە خۆشنووسین و نووسیندا کاریان دەکرد و زۆربەیان جەواری بوون، ئەو کاتە فرەژنی هان نەدەدرا، ئەو ژنانەی کە هاوژینەکانیان لە دەست داوە و هاوسەرگیریان کردووە، بە پێچەوانەی پیاوان لە کۆمەڵگا دوورخرابوونەوە، هەروەها لەلایەن منداڵەکانیانەوە گاڵتەیان پێکراوە.

 

ژنان کاریگەری بەرچاویان هەبووە لەبوارەکانی هۆنراوە و پەخشان و دەرخستنی بەشداری ژنان لەچالاکی ڕۆشنبیری و وەڵامدانەوەی کەلتوورییان چ لەئاستی ژنانی ئازاد و چ کۆیلەدا بەربەرەکانی ئەو کڵێشە گشتییەی کە ڕەگی لەعەقڵی کۆمەڵگاکاندا گرتووە، کۆمەڵێک ژن بە چەند تەوەرێکی جۆراوجۆرەوە لە وتنی هۆنراوەدا سەریانهەڵدا، لەوانە دینانیر کە نازناوی "بەرمەکییە" هاوسێی شاعیری عەباسی محەمەدی کوڕی کەنەسە، کە گۆرانیبێژ و شاعیرێکی زۆر ڕۆشنبیر بوو.

 

دانانیر بە یەکێک لە یەکەم هونەرمەندە ژنەکانی سەردەمی خۆی دادەنرا و لە لایئیبراهیم موسلی ٧٤٢-٨٠٤ و ئیسحاقی کوڕی و ئیبن جامێح پەروەردە دەکرا، هەتا بوو بە یەکێک لە گۆرانیبێژە ناودارەکان و لە گۆرانیەکاندا پەرتوکێکی نووسی ئەوەندە بەناوبانگ بوو کە زۆرێک لە موزیکسیان و گۆرانیبێژ کردیانە سەرچاوە بۆ خۆیان.

 

بەپێی راپۆرتەکان هەندێک ژن بەشدارییان لە شەڕەکاندا کردووە، لەوانە شاعیر لەیلای کچی تەریف بن ئەلسەلت ئەلتغلابیە ئەلشەعبی ئ کە خەڵکی هۆزی فاواریسی دوورگەی فوراتە، خوشکی وەلید بن تەریف شەیبانی دوای ئەوەی بیستی کە براکەی کوژراوە، جلی جەنگی لەبەر کردووە و هێرشی کردە سەر سوپای یەزیدی کوڕی مزید، لە ساڵی ٨١٥ کۆچی دوایی کرد.

 

دەوڵەتی عەباسی دووەم (٨٤٧- ١٠٥٥) ناسراو بوو بە ڕۆڵی زۆر زیادبووی ژنان بە تایبەتی لە بواری سیاسیدا دەسەڵاتی فراوانیان هەبوو بۆ بڕیاردانی سیاسی لە کاتێکدا ئەو ژنانەی کە لە بادیە نیشتەجێ بوون هەمان مافەکانیان وەرنەگرتبوو، سەرەڕای هەموو ئەو مافانەی کە ژنانی شارەکە هەیانبوو، ژمارەیەکی کەمیان هەبوو لە کاتێکدا ڕۆڵی هەموو ژنان لە سەردەمی عەباسی سێیەمدا دابەزیوە، بەهۆی لەدەستدانی دەسەڵاتەکان لەلایەن خەلیفەکانەوە، هاوسەرگیری سیاسی باو بوو، ساکینەی کچی بەهای دەولە لەگەڵ ئەبو نەسر فەیروز کوڕی عەداد ئەلدەولە ئەلبوەیهی حاکمی دەوڵەتی بووییان لە ئێران و عێراق لەگەڵ خەلیفەی عەباسی قادری بیلە هاوسەرگیری کرد.

 

سبەی: مافی خوێندن یەکەم داواکاری بزووتنەوەی فێمینیستی ئێرانە