زهور المشرقی

تونس - در استان قابس تونس، بحران دیرینه زیست‌محیطی که حاصل فعالیت یک مجتمع شیمیایی است، با واقعیتی اجتماعی و خشن گره خورده است. این واقعیت، رنجی مضاعف را بر زنان تحمیل می‌کند. آن‌ها از یک سو با بیماری‌های مهلکی نظیر سرطان دست به گریبانند و از سوی دیگر، با خشونت خانگی و اقتصادی مواجه‌اند که ریشه در عدم توانمندسازی و فقدان عدالت بهداشتی دارد.

در بطن این وضعیت بغرنج، نهادهای مدنی مانند مرکز «الامان» همچون کورسوی امیدی برای حمایت، شنیده شدن و یاری‌رسانی سر برآورده‌اند. این مراکز می‌کوشند سکوت سنگین جامعه را بشکنند و برای قربانیان بیماری و خشونت، پناهی امن فراهم کنند. آنچه امروز در قابس جریان دارد، صرفاً یک بحران محلی نیست، بلکه فریاد حق‌خواهی یک ملت است که باید به گوش همه برسد.

 

زنان، نخستین قربانیان

سيده عُرفه، رئیس «انجمن کرامت برای خانواده عرب» و سرپرست پناهگاه زنان قربانی خشونت در استان قابس، می‌گوید: «با گذشت سال‌ها از مبارزات و مقاومت‌های جامعه مدنی برای دفاع از حق انسانی و قانونی شهروندان مبنی بر برخورداری از محیط‌ زیستی سالم و هوایی پاک که مجتمع شیمیایی از آن‌ها دریغ کرده است، مقامات همچنان در یافتن راه‌حلی برای این معضل ناکام مانده‌اند. این در حالی است که از زمان انقلاب تا امروز وعده‌های توخالی بسیاری داده‌اند و همین مجتمع، مسبب اصلی افزایش آمار سرطان بوده است.»

او خاطرنشان کرد که زنان، به‌ویژه در ابتلا به سرطان دهانه رحم، بیشترین سهم را دارند و به همین دلیل، هدف خشونت خانگی و آزارهای روانی قرار می‌گیرند. با این حال، در یک محیط مردسالار و محافظه‌کار که خروج زن از خانه را گناهی نابخشودنی می‌داند، آن‌ها از ترس نگاه قضاوت‌گر جامعه، لب به شکایت باز نمی‌کنند و رنج خود را پنهان می‌کنند.

وی توضیح داد که زنان در قابس برای فرار از همین نگاه‌ها، از خشونتی که بر آن‌ها روا داشته می‌شود، سخن نمی‌گویند. او همچنین به خشونت اقتصادی اشاره کرد که زنان شاغل، پس از ابتلا به بیماری‌های ناشی از آلودگی، با آن روبه‌رو می‌شوند. این در حالی است که توانمندی اقتصادی، یگانه سپر دفاعی آنان در برابر هر نوع خشونتی به شمار می‌رود.

سیده عرفه درباره نقش حمایتی و روانی مرکز «الامان» که به زنان آسیب‌دیده پناه می‌دهد، بیان کرد: «با وجود تمام هجمه‌های تخریبی علیه ما، با تمام وجود می‌کوشیم تا این واقعیت تلخ را تغییر دهیم و نقش حمایتی خود را برای قربانیان به اثبات برسانیم. ما آغوشمان را به روی آسیب‌دیدگان باز می‌کنیم، به درد دلشان گوش می‌سپاریم، با کمک روان‌شناس و مددکار اجتماعی مسیر درست را به آن‌ها نشان می‌دههیم و در صورت لزوم، سرپناهی برایشان فراهم می‌کنیم. این کمترین وظیفه ماست.»

 

خشونت خانگی و سلامتی از دست رفته

او در مورد بحران زیست‌محیطی که عامل اصلی بیماری‌های متعدد در میان زنان است، تأکید کرد: «آمار دقیقی از زنان مبتلا به سرطان در دست نیست، اما از هر ده زنی که به مرکز ما پناه می‌آورد، پنج نفر به سرطان دهانه رحم یا سینه مبتلا هستند.» به گفته او، شیوع این دو سرطان به‌ویژه در سه منطقه فاجعه‌زده «شط السلام»، «غنوش» و «بوشمه» به شکلی نگران‌کننده گسترش یافته است. وی می‌پرسد: «چرا این مناطق؟ چون در نزدیک‌ترین فاصله با مجتمع شیمیایی تونس قرار دارند که بی‌وقفه سموم خود را در هوا پخش می‌کند. زنان این مناطق قربانی بیماری می‌شوند و پس از آنکه سلامتی‌شان رو به زوال می‌رود، هدف خشونت همسرانشان قرار می‌گیرند. مرد تصور می‌کند که همسر بیمارش دیگر در انجام وظایف خانه‌داری کوتاهی می‌کند، پس با فشار و آزار روانی او را وادار به ترک خانه می‌کند. با این حال، اغلب زنان برای حفظ چهاردیواری خانه‌شان، این رفتار خشونت‌آمیز را تحمل می‌کنند و گویی مرگ تدریجی روحشان را پیش از مرگ جسم، به جان می‌خرند.»

سیده عرفه در خصوص شیوه حمایت انجمن از این زنان گفت که مرکز می‌کوشد از آن‌ها پشتیبانی کند، اما این یک راه‌حل ریشه‌ای نیست. فقدان یک بیمارستان تخصصی سرطان برای حمایت از زنان در قابس و ناتوانی دولت در ارائه راه‌حلی برای بحران مجتمع شیمیایی، مشکلات را دوچندان کرده است. این مجتمع عملاً حیات را در استان فلج کرده است.

او درباره فرآیند رسیدگی در مرکز «امان» توضیح داد: «اکثر زنانی که به ما مراجعه می‌کنند، از سرطان رنج می‌برند، بنابراین حمایت روانی در اولویت اول قرار دارد. پس از آن، خدمات حمایتی اجتماعی، حقوقی و بهداشتی به آن‌ها و فرزندانشان ارائه می‌شود. مرکز تلاش می‌کند با تمام امکانات محدود خود، نیازهای این زنان را برآورده سازد. ما به آن‌ها گوش می‌دهیم تا خواسته‌هایشان را درک کنیم و اگر زنی بخواهد شاغل شود، در حرفه مورد علاقه‌اش به او آموزش می‌دهیم و او را توانمند می‌سازیم. اگر هم به سرپناه نیاز داشته باشد، تمام امکانات لازم را برایش فراهم کرده و تنها زمانی او را به حال خود رها می‌کنیم که مطمئن شویم خود و فرزندانش در مسیر امن و دلخواهشان قرار گرفته‌اند.»

 

محیط‌ زیست و زنان، دو روی یک سکه

وی تأکید کرد که انجمن هم‌زمان در دو جبهه می‌جنگد: «مبارزه با خشونت علیه زنان و رسیدگی به پرونده آلودگی زیست‌محیطی که زنان قربانیان اصلی آن هستند.» او این دو موضوع را عمیقاً به هم مرتبط می‌داند، زیرا زنان در قابس به دلیل آلودگی، هم بیمار می‌شوند و هم هدف خشونت قرار می‌گیرند. به همین دلیل، انجمن با ائتلاف «ما زندگی می‌کنیم» برای خارج کردن مجتمع شیمیایی از مناطق مسکونی غنوش هم‌پیمان شده است. عرفه افزود: «ما می‌دانیم که این مجتمع منبع درآمد خانواده‌های بسیاری است و به دنبال تعطیلی آن نیستیم. خواسته ما فقط انتقال آن به مکانی دور از مناطق مسکونی است، اما تمام وعده‌هایی که در این زمینه به ما داده شده، پوچ از آب درآمده است.»

سیده عرفه بر لزوم ادامه مبارزه برای حل معضل این مجتمع که زندگی مردم استان را به تباهی کشانده است، پافشاری کرد. او هشدار داد که زنان از آلودگی زیست‌محیطی در قابس بیشترین آسیب را دیده‌اند و باید پیش از آنکه فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر رخ دهد، اقدامی قاطع صورت گیرد.

او در مورد گستردگی فاجعه گفت: «تحقیقات ما نشان می‌دهد که در هر خانواده در قابس، حداقل یک نفر به سرطان مبتلاست. این استان اکنون بالاترین آمار سرطان دستگاه تناسلی و ریه را در کشور دارد. ما هوای سمی تنفس می‌کنیم و از سوی دیگر، تخلیه ماده فسفوجیپس در دریا نه‌تنها آبزیان را نابود کرده، بلکه کل ثروت شیلات منطقه را به خطر انداخته است. این‌ها جدای از فجایع بهداشتی دیگر است، مانند نشت آمونیاک در گذشته که باعث مسمومیت و بیهوشی دانش‌آموزان یک مدرسه در بوشمه شد. این‌ها تنها نمونه‌هایی از تخلفاتی است که طبیعت و انسان را هم‌زمان به کام مرگ می‌کشانَد.»

سیده عرفه در پایان گفت: «قابس سرزمینی است که واحه، دریا و کوه را در آغوش دارد، اما آلودگی در حال نابودی آن است. تنها امید باقی‌مانده، انتقال این مجتمع است تا شاید هنوز فرصتی برای زنده ماندن انسان در قابس وجود داشته باشد.»