ساریا دنیز

مرکز خبر- مسئله‌ی کورد سال‌هاست در دستور کار ترکیه قرار دارد. حل نشدن این مسئله بر حوزه‌های مختلف از اقتصاد تا سلامت و امنیت تأثیر گذاشته است. دیدارهای اخیر با رهبر خلق کورد عبدالله اوجالان در زندان امرالی، ضمن ایجاد امید برای حل مسئله، نگرانی‌هایی نیز به همراه داشته است. هنوز پرسش‌های زیادی درباره‌ی چگونگی خروج از بحران وجود دارد.

پس از فراخوان «صلح و جامعه‌ی دموکراتیک» عبدالله اوجالان در ۲۷ فوریه، کمیته‌ی اجرایی حزب کارگران کوردستان با حمایت از این فراخوان، آتش‌بس اعلام کرد و تأکید نمود که برای برگزاری کنگره، باید محیطی امن ایجاد شود و عبدالله اوجالان شخصاً کنگره را هدایت کند.

 

دو گام مهم

این فرایند هنوز نام‌گذاری نشده و به شیوه‌ای متفاوت از نمونه‌های جهانی پیش می‌رود. علی‌رغم تمام فراخوان‌ها، چارچوب قانونی ندارد و باید گام‌هایی به صورت متقابل برداشته شود. پس از بیانیه‌های عبدالله اوجالان و کنفدرالیسم جوامع کوردستان، همه‌ی طرفداران صلح خواستار به رسمیت شناختن ابعاد دموکراتیک و قانونی فرایند هستند. در کنار فراخوان‌ها به مجلس ترکیه برای ایجاد زمینه‌ی قانونی، یکی از خواسته‌های اصلی، تأمین آزادی فیزیکی عبدالله اوجالان است که برای این فرایند تلاش می‌کند.

 

کلید فرایند، زنان هستند

در سراسر جهان، زنان بیشترین آسیب را در درگیری‌ها می‌بینند؛ تحقیقات و آمارها این را تأیید می‌کنند. با این حال، دردهای زنان نادیده گرفته می‌شود و در میزهای مذاکره‌ی حل درگیری، حضور ندارند. از سوی دیگر، زنان کلید پیشرفت فرایندها و اجتماعی‌سازی صلح محسوب می‌شوند.

قطعنامه‌ی ۱۳۲۵ سازمان ملل بر نمایندگی برابر زنان در تمام مراحل ساخت صلح تأکید دارد. این تعهد جهانی، طرف‌های درگیری را موظف می‌کند اقدامات ویژه‌ای برای محافظت از زنان و دختران در برابر خشونت، به‌ویژه خشونت جنسی، اتخاذ کنند. ترکیه در سال ۲۰۰۰ این قطعنامه را امضا کرد. مشارکت زنان که نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند، در این فرایندها اهمیتی حیاتی دارد.

 

مشارکت در فرایند، یک ضرورت حیاتی است

در طول سال‌های درگیری، زنان هدف مستقیم خشونت بوده‌اند. در سیاست‌های جنگ ویژه علیه خلق کورد، زنان سیاسی هدف اصلی قرار گرفته‌اند. آنها از حق تحصیل و خدمات درمانی محروم شده، بازداشت، شکنجه و کشته شده، مورد تجاوز قرار گرفته و به خودکشی سوق داده شده‌اند. در دادگاه‌هایی که با مصونیت مجرمان همراه بوده، زنان با جان و تن خود تهدید شده‌اند. زنانی که خانه‌ها و روستاهایشان نابود شده و مجبور به مهاجرت شده‌اند، فقر عمیقی را تجربه کرده‌اند.

در ۳۴ کشور جهان، فرایندهای حقیقت‌یابی اجرا شده، اما زنان در هیچ‌کدام مشارکت فعال نداشته‌اند. در روند حل پیشین ترکیه، حضور زنان تنها با تلاش اوجالان تا حدی ممکن شد. امروز، قرار دادن زنان در مرکز فرایند اجتماعی و مشارکت آنان در ساخت صلح، گامی حیاتی محسوب می‌شود. در واقع، مشارکت زنان در فرایند، یک ضرورت اساسی و اولویت‌دار است.

 

نمونه‌های قابل توجه

پس از دوره‌های درگیری در جهان، کمیسیون‌های حقیقت و سازش متعددی شکل گرفت. بخش مهمی از این کمیسیون‌ها در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ تأسیس شدند و بر مسائلی چون ناپدیدشدگان، شکنجه، مرگ، آوارگی و خشونت‌های جنسی تمرکز داشتند. کمیسیون‌های پیشرو در کشورهایی مانند آرژانتین، برزیل، السالوادور، گواتمالا، کنیا، پرو، فیلیپین، کره جنوبی، سریلانکا، تیمور شرقی و اوگاندا برپا شدند. نخستین کمیسیون حقیقت‌یاب تاریخ در اوگاندا تشکیل شد که اولین تجربه جهانی در این زمینه بود.

 

کمیسیون آفریقای جنوبی

چشمگیرترین کمیسیون حقیقت‌یابی، کمیسیونی بود که پس از رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی (۱۹۴۸-۱۹۹۴) تأسیس شد. ویژگی منحصربه‌فرد این کمیسیون، بخش عفو آن بود؛ افرادی که جرم خود را آشکارا اعتراف می‌کردند، از مجازات زندان معاف می‌شدند.

بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۸، حدود ۲۱ هزار نفر به کمیسیون مراجعه کردند؛ ۱۹ هزار مورد از قربانیان و بیش از ۲ هزار نفر در جلسات عمومی، نقض حقوق خود را بیان کردند. از بیش از ۷ هزار درخواست عفو، تنها ۸۴۹ مورد پذیرفته شد. همه‌ی روایت‌های ارائه شده به کمیسیون، به صورت زنده پخش می‌شد.

 

مشارکت فعال زنان

زنان به طور فعال در فرایند مشارکت کردند. زنان آفریقای جنوبی نقش مهمی در عرصه مدنی و مبارزه برای برابری و آزادی داشتند. زنانی که به دلیل نژاد و جنسیت مورد نقض حقوق قرار گرفتند، موفق به ایجاد جلسات ویژه زنان شدند. آنها در این جلسات گسترده شرکت کرده و چگونگی هدف‌گیری نفرت نژادی علیه خود را بیان کردند. طبق داده‌های اعلام شده در آخرین نشست کمیسیون حقیقت‌یاب، ۵۶ درصد از شرکت‌کنندگان زن بودند.

به قربانیان شکنجه و جرائم مشابه در دوران آپارتاید غرامت پرداخت شد، اما خشونت جنسی و استثمار اقتصادی زنان سیاه‌پوست ناشی از ذهنیت نژادپرستانه و جنسیت‌گرا، مشمول سیاست غرامت نشد. در آفریقای جنوبی، زنان همچنان به مبارزه ادامه می‌دهند.

 

مدل ایرلند

مدل ایرلند الگوی موفقی برای حل درگیری‌های ملی در جهان است و در بحث‌های مربوط به ترکیه اغلب مطرح می‌شود اما کارشناسان معتقدند این مدل مستقیماً مناسب ترکیه نیست، زیرا هر کشور شرایط سیاسی خاص خود را دارد.

پس از فراخوان جان میجر برای مذاکره، آی‌آر‌ای در سال ۱۹۹۴ آتش‌بس اعلام کرد. طرفین در ۱۹۹۷ مذاکره کردند و در ۱۹۹۸ توافق‌نامه بلفاست را امضا کردند. آی‌آر‌ای در ۲۰۰۵ سلاح‌ها را تحت نظارت کمیسیونی مستقل کنار گذاشت و فرایند درگیری که حدود ۳۶۰۰ کشته داشت، رسماً پایان یافت.

کارشناسان معتقدند مهم‌ترین درس ایرلند شمالی این است که چنین درگیری‌هایی تنها از طریق مذاکره قابل حل هستند. حل مسائل توسط کمیسیون‌های بین‌المللی، عدم تحمیل پیش‌شرط‌ها، حضور برابر در میز مذاکره و نمایندگی دولت‌ها، عوامل کلیدی موفقیت بودند.

 

زنان کنار گذاشته شدند

اولین کمیسیون حقیقت‌یاب برای سازش، کمیسیون رتیگ با ترکیب شش مرد و دو زن بود که برای بررسی جنایات دوران پینوشه (۱۹۷۳-۱۹۹۰) در شیلی تشکیل شد. بعدها کمیسیون‌های دیگری نیز ایجاد شدند. با گزارش والچ، به ده‌ها هزار قربانی شکنجه و بستگان کشته‌شدگان کمک مالی ارائه شد و مقرر گردید نام شکنجه‌گران تا ۵۰ سال محرمانه بماند.

در این فرایند نیز زنان به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفتند، با وجود اینکه اکثر قربانیان شکنجه را تشکیل می‌دادند. زنانی که نمی‌خواستند جزئیات تجاوز و شکنجه را بازگو کنند، نادیده گرفته شدند و جرائم علیه زنان عملاً از حوزه بررسی خارج شد.

 

تجاوز جنسی جنایت جنگی محسوب شد

در جنگ یوگسلاوی سابق (۱۹۹۳)، زنان بیشترین آسیب را دیدند. دادگاه کیفری بین‌المللی برای نخستین بار تجاوز در بوسنی را جنایت جنگی سیستماتیک شناخت. حدود ۵۰ هزار زن توسط سربازان صرب در «اردوگاه‌های تجاوز» مورد شکنجه جنسی قرار گرفتند.

با این شناسایی، زنان به حرکت درآمدند و دادگاه‌هایی برای بررسی این جنایات تشکیل شد. اما چون اکثر رؤسای دادگاه‌ها مرد بودند، بسیاری از زنان نتوانستند تجربیات خود را بیان کنند. زنان بعداً به دادگاه جنایات جنگی لاهه مراجعه کردند، اما نتیجه مطلوبی نگرفتند.

 

مبارزه مادران سربرنیتسا

مبارزه زنان در دادگاه‌های بین‌المللی به قربانیان تجاوز محدود نماند. مادران سربرنیتسا، متشکل از بستگان قربانیان، نقش کشورهای اروپای غربی در کشتارها را افشا کردند و علیه دولت هلند برای قتل‌عام شکایت کردند و پیروز شدند. پس از فرایند طولانی دادگاه، آنها محکومیت هلند را تنها برای مرگ ۳۰۰ نفر از ۷ هزار قربانی ناکافی دانستند.

در سال ۲۰۰۱، کمیسیون حقیقت‌یاب و سازش برای صربستان و مونته‌نگرو تأسیس شد. زنان بوسنیایی از فرایند صلح کنار گذاشته شدند و صرفاً به‌عنوان قربانیان خاموش تجاوز معرفی شدند. بسیاری از آنها مجبور به به‌دنیا آوردن فرزندان حاصل از تجاوز شدند.

 

آرژانتین و مادران

در آرژانتین، حدود ۳۰ هزار نفر در دوران دیکتاتوری توسط نیروهای امنیتی ناپدید شدند و خشونت دولتی علیه زنان سیاستی ویژه بود. آرژانتین یکی از اولین تجربیات موفق کمیسیون حقیقت‌یاب در جهان محسوب می‌شود.

مادران میدان مایو، متشکل از بستگان ناپدیدشدگان، نقش اصلی را در مبارزه برای حقیقت داشتند. تلاش آنها برای یافتن ناپدیدشدگان و محاکمه مجرمان، نقش بزرگی در تأسیس کمیسیون حقیقت‌یاب داشت.

تخمین زده می‌شود از ۳۰ هزار کشته در اردوگاه‌های شکنجه، ۱۲ هزار نفر زن و ۵۰۰ نفر کودک بودند. با وجود این آمار، زنان باز هم کنار زده شدند اما جستجوی عدالت برای آنان همچنان ادامه دارد.

 

فرایند حقیقت‌یابی اجرا نشد

 

در جنگ ویتنام (۱۹۵۵-۱۹۷۵) با بیش از ۵ میلیون کشته، زنان قربانیان پنهان جنایات آمریکا بودند. نیروهای آمریکایی وقایعی مانند قتل‌عام می‌لای را پنهان کردند که در آن ۵۰۴ غیرنظامی، عمدتاً زنان، کشته شدند و تجاوز گروهی رخ داد. پس از این قتل‌عام، تنها یک سرباز به سه سال حبس خانگی محکوم شد. به دلیل قدرت امپریالیستی آمریکا، هیچ سازوکار رسمی برای حقیقت‌یابی ایجاد نشد.

با این حال، دو هیئت تحقیق مستقل شکل گرفت: تریبون قاضی راسل در سال ۱۹۶۷ در استکهلم با مشارکت ژان پل سارتر، ملبا هرناندز و ژیزل حلیمی؛ و تحقیق سرباز زمستان در سال ۱۹۷۱ در دیترویت که توسط جین فوندا سازماندهی شد. در هر دو رویداد، سربازان آمریکایی درباره جنایات جنگی شهادت دادند.

زنان ویتنامی شاهد از دست دادن آزادی‌های پس از استعمار خود بودند و با تجاوز، ربودن اجباری و فحشا برای «تقویت روحیه» سربازان آمریکایی مواجه شدند.

 

رویارویی در خاورمیانه

نخستین الگوی کمیسیون حقیقت‌یاب در خاورمیانه، کمیسیون برابری و سازش مراکش بود که در سال ۲۰۰۴ به دستور محمد ششم تأسیس شد. این کمیسیون به بررسی نقض حقوق بشر در «سال‌های سربی» (۱۹۶۰-۱۹۸۰) دوران حسن دوم پرداخت؛ دوره‌ای که شاهد ناپدیدشدن‌ها، مرگ در بازداشت، خشونت جنسی و اجبار زنان به فحشا توسط پلیس بود.

از ۱۶ عضو کمیسیون، تنها یک نفر زن بود و از ۲۲ هزار شاهد، فقط ۴۰۰ زن حضور داشتند. این تجربه شکست خورد، زیرا به دستور پادشاه هیچ شکنجه‌گر سطح بالایی محاکمه نشد.

 

تجربه تونس

کمیسیون حقیقت‌یاب و کرامت تونس در سال ۲۰۱۴ با هدف آشکارسازی جنایات دولتی ۶۰ سال گذشته تأسیس شد. این کمیسیون با مشارکت گروه‌های مدنی و وکلای حقوق بشر شکل گرفت و یک زن ریاست آن را بر عهده داشت. در مرحله آماده‌سازی، آموزش‌ها و بحث‌هایی درباره حقیقت و سازش برای سازمان‌های حقوق زنان برگزار شد و زنان، هرچند به تعداد کم، در این فرایند مشارکت کردند.

 

زنان در ترکیه چه تجربه کردند؟

این تجربیات جهانی، درس‌های مهمی برای فرایندهای صلح در ترکیه دارد. مطالعه بیشتر این موارد می‌تواند راهگشا باشد. در بحث‌های مربوط به مشارکت زنان در فرایندهای صلح، همگان معتقدند نقش زنان در این فرایندها باید تقویت شود.   

فردا: زنان در ترکیه در سال‌های درگیری چه تجربه کردند؟ در دوره‌های "فرایند حل" که با وقفه رخ می‌داد، چه کسی چگونه رفتار کرد؟ این پرسش‌ها را با هالیده تورک‌اوغلو، سخنگوی مجلس زنان حزب دم، بررسی کردیم.