حنان حارت

مراکش- در بستر درگیری مسلحانه‌ای که سودان را درنوردیده، زنان با اشکال متعددی از خشونت مواجه‌اند؛ خشونت‌هایی که تنها به نقض‌های مستقیم محدود نمی‌شود، بلکه الگوهای نامرئی‌تری از خشونت روانی و اجتماعی را نیز دربر می‌گیرد. این وضعیت در شرایطی رخ می‌دهد که نظام‌های حمایتی فروپاشیده و سازوکارهای پاسخ‌گویی و عدالت به‌شدت تضعیف شده‌اند.

در چارچوب کارزار «۱۶ روز مقابله با خشونت علیه زنان»، ابتکار «نه به سرکوب زنان» روز سه‌شنبه ۱۶ دسامبر، نشستی حقوقی به‌صورت آنلاین با عنوان «خشونت نامرئی علیه زنان در جنگ ۱۵ آوریل» برگزار کرد. در این نشست، فعالان و کنشگران زن به بررسی اشکال خشونت نامرئی‌ای پرداختند که از آغاز درگیری‌ها زنان را هدف قرار داده و پیامدهای عمیق روانی، اجتماعی و حقوقی بر زندگی آنان گذاشته است؛ آن هم در منطقه‌ای که هم‌زمان شاهد منازعات مسلحانه و بحران‌های مزمن در چندین کشور خاورمیانه و شمال آفریقاست.

این نشست بر ویژگی خاص جنگ سودان به‌عنوان یک درگیری داخلی تأکید داشت؛ جنگی که به فروپاشی بافت اجتماعی انجامیده و گونه‌های تازه‌ای از خشونت علیه زنان را پدید آورده است؛ از جمله خشونت‌های روانی و ساختاری که کمتر دیده می‌شوند، اما اثرات عمیق‌تر و ماندگارتری دارند.

 

نقض‌های گسترده در سایه جنگ

احلام ناصر، فعال سودانی، با اشاره به اینکه زنان حدود ۷۵ درصد آوارگان داخلی در سودان را تشکیل می‌دهند، گفت که زنان هر روز با رنجی تازه روبه‌رو هستند و این رنج با گذر هر ساعت تکرار می‌شود. او افزود با وجود زخم‌ها، فقدان‌ها و سوگ‌های عمیق، زنان همچنان سطح بالایی از تاب‌آوری و ایستادگی از خود نشان می‌دهند.

احلام ناصر تأکید کرد هر زنی که این میزان از ستم را تجربه می‌کند، ناگزیر با پرسش‌هایی مداوم درباره عاملان، مسئولیت‌ها و عدالت مواجه می‌شود و پرسید: «چگونه می‌توان شبانه‌روز برای صلح تلاش کرد، وقتی همه‌چیز ویران شده است؟» به گفته او، ساده‌ترین آرزوی زنان امروز سودان، بازگشت به خانه‌هایشان، زیستن در امنیت و داشتن یک زندگی عادی است.

او با اشاره به ماهیت داخلی جنگ و شکاف‌های عمیق اجتماعی ناشی از آن گفت: «دردناک است که جنگ، سودانی‌ها را حتی درون یک خانواده از هم جدا می‌کند؛ جایی که برادری در برابر برادرش می‌ایستد، و این زنان هستند که هزینه ترس، آوارگی و بی‌خانمانی را می‌پردازند.» ناصر همچنین از گسترش فقر، از دست رفتن منابع معیشت و زوال مفهوم وطن سخن گفت و پرسید: «در این پراکندگی و ویرانی، چه کسی از این جنگ سود می‌برد؟»

 

خشونت پنهان و بازتولید ستم

نجیه الوسیله، دیگر فعال حاضر در نشست، تأکید کرد خشونتی که علیه زنان در بستر جنگ اعمال می‌شود «بیش از آنکه مسکوت باشد، پنهان شده است». او توضیح داد که جنگ سودان با بسیاری از منازعات منطقه تفاوت دارد، چرا که جامعه را از درون شکافته و حتی پیوندهای همبستگی، از جمله همبستگی میان زنان، را از هم گسسته است.

به گفته او، خطرناک‌ترین پیامد این جنگ، گسترش خشونت روانیِ نادیده‌گرفته‌شده است؛ خشونتی که در چارچوب یک ساختار مردسالار ریشه‌دار، به بازتولید ستم می‌انجامد. نجیه الوسیله این نوع خشونت را عامل سلب کرامت و هویت زنان دانست و گفت که چنین شرایطی آنان را در دل دینامیک‌های نزاع، به‌طور مضاعف در معرض بهره‌کشی قرار می‌دهد.

او افزود زنان سودان دیگر صرفاً قربانیان جنگ نیستند، بلکه گاه به ابزارهایی در طرح‌های منازعه بدل شده‌اند؛ از طریق استفاده ابزاری از نقش‌ها یا صداهای اجتماعی‌شان: «در بسیاری مواقع، زنان بخشی از نقشه جنگ می‌شوند، نه فقط قربانی آن.»

نجیه الوسیله همچنین از «تضعیف وحدت گفتمان فمینیستی» سخن گفت و هشدار داد که نبود همبستگی میان زنان، توان آن‌ها را برای ایفای نقش محافظتی در جوامعی که خود دچار شکنندگی‌اند، کاهش داده است. او خواستار بازسازی همبستگی فمینیستی و شکل‌گیری گفتمانی صریح، روشن و غیرسازش‌کارانه در مواجهه با جنگ و خشونت شد.

 

کار روزمره و ضرورت بازخواست از خودِ جنبش زنان

آمنه علوان، حقوقدان، با نگاهی انتقادی به نقش زنان در مقابله با خشونت، به وجود برخی رویه‌های نادرست و ریشه‌دار اشاره کرد که زیر عناوین مختلف بازتولید می‌شوند. او بر ضرورت بازخواست از خودِ جنبش زنان تأکید کرد و پرسید: «آیا زنان به اندازه کافی بر روی خود کار کرده‌اند تا ضعف‌ها را به نیرویی برای مقابله با این خشونت تبدیل کنند؟»

به گفته آمنه علوان، نقطه آغاز هر مقاومتی، آگاهی است. او تصریح کرد که زنان نیازمند آگاهی فمینیستی‌اند تا هر زن بتواند نیازها و حقوق واقعی خود را بشناسد و تأکید کرد: «نه پدر، نه همسر، نه برادر و نه فرزند، هیچ‌کدام حق قیمومت بر آگاهی و کرامت زن را ندارند.» آمنه علوان افزود رهایی تنها با مطالبه حقوق محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند کار روزمره و مستمر برای تحقق آن‌هاست؛ چرا که زن، موجودی تابع در چرخه خشونت نیست، بلکه کنشگری قادر به فروپاشاندن آن است.

 

زنان دارای معلولیت؛ آسیب‌پذیری دوچندان

در ادامه، غاده مکی به وضعیت زنان دارای معلولیت پرداخت و گفت این گروه در دوران جنگ از نظر روانی، جسمی و اجتماعی با آسیب‌پذیری مضاعف روبه‌رو هستند. او تأکید کرد نبود سیاست‌های حمایتی مشخص و نادیده‌گرفتن نیازهای خاص افراد دارای معلولیت در شرایط جنگی، وضعیت این زنان را وخیم‌تر کرده است؛ آن هم در شرایطی که خدمات عمومی به‌شدت کاهش یافته و توجهی به گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده نمی‌شود.

در پایان این نشست تأکید شد که مقابله با خشونت علیه زنان در بستر جنگ سودان، مستلزم درک پیامدهای نوظهور این نزاع و به‌رسمیت شناختن ویژگی‌های ساختاری و اجتماعی آن است. شرکت‌کنندگان بر ضرورت بازسازی یک گفتمان فمینیستی مشترک، مبتنی بر آگاهی و تبدیل همبستگی به کنش عملی تأکید کردند.

به باور آنان، تقویت همبستگی میان زنان، شرطی اساسی برای مقابله با خشونت و حرکت به‌سوی صلح پایدار است؛ چرا که زنان نه در حاشیه، بلکه در متن فرایند توقف جنگ و ساختن آینده‌ای عادلانه برای سودان قرار دارند.